Мазмұны
Әр халықтың тарихында ұлттың өркендеуіне жол ашқан, білім мен ғылымды өмірлік мұрат еткен тұлғалар болады. Қазақ халқы үшін сондай көрнекті қайраткердің бірі – Әлімхан Ермеков. Ол – Қазақстандағы математикалық білім мен ғылымның негізін қалаған алғашқы қазақ инженері, ғалым, ұстаз және мемлекет қайраткері. Оның есімі ұлттық ғылымның қалыптасуымен ғана емес, ел аумағы мен тұтастығын қорғау жолындағы елеулі еңбегімен де тығыз байланысты. Бұл мақалада Әлімхан Ермековтің өмір жолы, ғылымдағы және қоғамдық-саяси қызметі кеңінен баяндалады.
Балалық шағы мен білімге бет бұруы
Әлімхан Әбеуұлы Ермеков 1891 жылы 19 наурызда бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезінде дүниеге келген. Ерте жастан-ақ оның ерекше зейіні мен есепке бейімділігі байқалған. Алдымен ауыл молдасынан сауатын ашып, кейіннен орыс-қазақ мектебінде оқып, Семей мұғалімдер семинариясында білімін жалғастырған.
1912 жылы ол Томск технологиялық институтына түсіп, Ресей империясының үздік техникалық жоғары оқу орындарының бірінде білім ала бастады. Онда математик-инженер мамандығын игеріп, 1917 жылы сәтті диплом қорғады. Осылайша Әлімхан Ермеков жоғары математикалық білім алған тұңғыш қазақ болды.
Қоғамдық-саяси қызметі және Алаш қозғалысы
Ресейдегі 1917 жылғы төңкеріс пен империяның күйреуі кезінде Әлімхан ел тағдырына бейжай қарамай, белсенді қоғамдық-саяси қызметке араласа бастады. Ол Алаш партиясының мүшесі болып, Алашорда үкіметінің жұмысына қатысты. Алайда оның ең үлкен үлесі саяси мәлімдемелерде емес, нақты ғылыми-тарихи негізделген ұсыныстарында көрінді.
1920 жылы Кеңес үкіметі Қазақстанның шекарасын айқындау мәселесін қарастырғанда, Ермеков қазақ делегациясының құрамында Мәскеуге барып, РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің отырысында баяндама жасады. Ол тарихи, демографиялық және экономикалық деректерге сүйене отырып, Қазақстан аумағының тұтастығын ғылыми тұрғыдан қорғап шықты. Нәтижесінде Қостанай, Семей, Ақтөбе және Орынбор секілді өңірлердің Қазақстанға тиесілі екені мойындалды.
Бұл – ғылым адамының ел мүддесін қорғаудағы рөлін айқын көрсеткен ерекше оқиға болды.
Ғылыми-педагогикалық мұрасы
Саяси мәселелерден кейін Ермеков бар назарын ғылым мен білім беру ісіне арнады. Ол Қазақ педагогикалық институтында (қазіргі ҚазҰПУ), кейін САГУ-де (қазіргі ҚазҰУ) оқытушылық қызмет атқарды. Алгебра, геометрия, математикалық талдау пәндерінен дәріс оқып, қазақ тіліндегі алғашқы оқу құралдарын жазды.
- 1935 жылы қазақ тілінде алғашқы элементар алгебра оқулығын жарыққа шығарды. Бұл қазақ мектептері үшін математика пәнін ана тілінде меңгеруге жол ашты. Оқулық білім беру министрлігі тарапынан бекітіліп, кең көлемде қолданылды.
- Ол көптеген жас мамандарды даярлап, олардың математикалық ойлау қабілетін, логика мен дәлелдеу мәдениетін қалыптастырды. Оның шәкірттері кейін Қазақстанның көрнекті ғалымдарына айналды.
- Ермеков тек пәндік біліммен шектелмей, оқу әдістемесі, тілдік терминология және ұлттық ғылыми мектеп қалыптастыру мәселелерін де көтерді. Ғылыми конференцияларда баяндама жасап, ұлттық тілде ғылыми терминдер қалыптастыруға атсалысты.
- Қазақ тілінде математикалық ұғымдарды жүйелеу үшін жаңа атаулар енгізіп, ғылыми стильді қалыптастыруға еңбек сіңірді. Бұл қазақ тілінің ғылыми қолданыс аясын кеңейтуге ықпал етті.
- Ол бірқатар оқу орындарында кафедра меңгерушісі, проректор секілді жауапты қызметтер атқара жүріп, оқыту ісінен қол үзген жоқ. Жоғары оқу орындарында болашақ ұстаздар мен ғалымдарды дайындау ісін өз өмірінің басты мақсаты санады.
Оның ұстаздық жолы мен ғылыми мұрасы Қазақстандағы математика ғылымының негізін қалап, ұзақ жылдарға бағыт-бағдар берді.
Қудалау жылдары және есімінің ақталуы
Сталиндік репрессиялар тұсында, 1937 жылы Әлімхан Ермеков «ұлтшыл» деген жалған айыппен тұтқындалып, лагерьге жіберілді. Бірнеше жылын түрмеде өткізген ол, кейін босап шыққанымен, тұрақты бақылауда болды. Тек 1955 жылы ғана толық ақталды.
Қайта оралғаннан кейін Ермеков оқытушылық қызметке қайта араласты. Ғылымға белсене араласа алмағанымен, оның еңбектері мен шәкірттері арқылы ғылыми мұрасы жалғасын тапты.
Бүгінде Қазақстанда оның есімімен мектептер мен көшелер аталады. Жыл сайын ғылыми конференциялар ұйымдастырылып, мұрасына жаңаша баға беріліп келеді.
Әлімхан Ермеков – тек алғашқы қазақ математигі ғана емес, сонымен қатар ғылым мен ел мүддесін ұштастыра білген тұлға. Ол білім арқылы ұлтқа қызмет етудің үлгісін көрсетті. Оның өмір жолы жас ғалымдарға отансүйгіштік пен адалдықтың, білім мен жауапкершіліктің үлгісі бола алады. Есімі қазақ ғылымының тарихында мәңгілікке сақталады.
