Қазақтар сағатсыз уақытты қалай анықтаған

Тарихтың тереңінде адамдар уақытты анықтау үшін табиғат белгілеріне сүйенген. Әсіресе көшпелі өмір салтын ұстанған халықтар үшін бұл ерекше маңызды болды. Қазақтар — ежелден табиғатпен үндестікте өмір сүрген жұрт, олар күн мен түннің ауысуын, көлеңкенің ұзындығын, жануарлардың қимылын мұқият бақылап, сағатсыз-ақ уақытты дәл айыра білген. Мұндай білім мен дағды күнделікті тіршілік пен шаруашылықта таптырмас құралға айналған. Бұл мақалада қазақ халқы уақытты қалай өлшегенін, қандай атаулар қолданғанын және нені негізге алғанын баяндаймыз.

Қазақтың уақыт өлшеу жүйесі

Қазақтар тәулікті сағаттарға бөлмей, табиғат құбылыстарына сүйене отырып, күн мен түнді бірнеше бөліктерге жіктеген. Әр кезеңнің өз атауы, өзіндік сипаты және шаруашылықтағы рөлі болған.

• күннің басталуы таңмен емес, шапақпен басталған;
• тәуліктің әр мезгілі бірнеше ұсақ уақыт кезеңіне бөлінген;
• бұл кезеңдер халық арасында кең қолданылып, тәжірибеге негізделген;
• уақыт атаулары табиғи белгілерге, күннің күйіне байланысты қалыптасқан;
• күнделікті тіршілік тәртібі осы жүйемен реттеліп отырған.

Бұл тәсіл адамдардың нақты уақытты білуіне, кездесуді жоспарлауына, тіршілік дағдыларын үйлестіруіне мүмкіндік берген.

Уақыт кезеңдерінің дәстүрлі атаулары

Әр уақыт бөлігінің қазақша аты болған. Олар тұрмыста ғана емес, ауыз әдебиетінде, халық әндерінде, салт-дәстүрлерде де жиі қолданылған.

1. Таң алдында – таң атуға дейінгі қараңғы шақ. Бұл уақытта құстар мен жан-жануарлар ояна бастайды. Қариялар оянып, таң намазын оқыған. Әйелдер ошақты жағып, таңғы ас әзірлеуге кірісетін.
2. Таң сәрі – шапақ шыққан мезгіл. Күн әлі шықпаса да, көкжиек бозара бастайды. Бұл тыныш әрі берекелі уақыт, адамдар күнге дайындалып, рухани тазаруға ден қойған.
3. Күн шығыс – күннің көтерілуі. Жарық анық көрініп, тіршілік қыза түседі. Мал өріске айдалады, қолөнер, үй іші шаруасы басталады. Бұл – белсенділіктің бастауы.
4. Түс – күн дәл төбеде. Бұл мезгілде көлеңке қысқарады, ауа қызады. Мал да, адам да тыныстап, сая іздейді. Түскі ас та осы кезеңге сай келеді.
5. Түс ауа – түстен кейінгі уақыт. Күн ыстығы біртіндеп бәсеңдейді. Жұмыстар жалғастырылып, тыныштық орнай бастайды. Жасөспірімдер ойын ойнап, әйелдер үй шаруасына көңіл бөледі.
6. Бесін – күн еңкейе бастаған шақ. Жарық жұмсарады, көлеңке ұзартады. Бұл кезде үй маңындағы тіршілік аяқталып, кешкі дайындық жүреді.
7. Екінді – күн батуға таяу мезгіл. Аспан қызғылттанып, табиғат ерекше түрге енеді. Мал қораға қайтарылады, ер адамдар аңнан, жұмыстан оралады. Кештің тыныштығы сезіле бастайды.
8. Кеш – күн батып, қараңғылық жайылмай тұрған мезгіл. Үй іші жиналып, кешкі ас ішіледі. Бұл – бірлік пен әңгіме уақыты.
9. Қараңғы түн – түнгі тыныштық. Көпшілік ұйқыда, тек түнгі күзет пен алыстағы жолаушылар сергек. Табиғат үнсіздікке шомады.
10. Түн ортасы – түннің дәл бел ортасы. Бұл кезең кейбір ырым, жоралғыларда киелі уақыт саналған. Ел арасында түн ортасы – рухани күштердің белсенді мезгілі деген наным болған.

Табиғи белгілерге қарап уақыт анықтау тәсілдері

Қазақтар уақытты тек күннің бағытына қарап емес, табиғаттың басқа белгілеріне де сүйене отырып анықтаған.

• көлеңкенің ұзындығы мен бағыты – ағаш, киіз үй, жануар арқылы;
• жануарлардың мінез-құлқы – әтештің шақыруы, иттің үріп-тыныстауы;
• жұлдыздардың орнын тану – Ай мен жұлдыз қозғалысына қарап болжау;
• ауаның жылуы мен салқындығы – күннің өзгерісімен тығыз байланыста;
• құстар мен жәндіктердің әрекеті – табиғи ырғаққа сәйкес келеді.

Осындай бақылаулар көшпенділерге ауа райын, уақытты, маусымдық өзгерістерді дәл анықтауға мүмкіндік берген. Бұл тәжірибе атадан балаға беріліп, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз еткен.

Қазақ халқының уақытты табиғатқа қарап тануы – өмір сүру салты мен дүниетанымының көрінісі. Ол – уақытты сезінудің, табиғатпен үндестікте болудың ерекше түрі. Қазіргі технология дәуірінде бұл тәсілдер қолданылмаса да, олардың астарында терең таным мен даналық жатыр. Қазақтың ежелгі уақыт өлшеуі – тек практикалық әдіс емес, мәдени құндылықтың бір бөлігі ретінде бағалануы тиіс.