Мазмұны
Сөз адаммен бірге өмірге келіп, соңына дейін қатар жүреді. Тіл арқылы ой, сезім, білім мен дәстүр ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырады. Айтылған сөздің шеберлігі тек қарым-қатынасқа емес, адамның беделіне, табысына, ішкі мәдениетіне де тікелей әсер етеді. Дұрыс қолданылған сөз шабыт беріп, жүрекке жетсе, ойланбай айтылған сөз жанды жаралап, өкініш тудыруы мүмкін. Сондықтан халық даналығы тіл мен сөздің маңызын мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер арқылы ғасырлар бойы ұрпаққа жеткізіп келеді.
Тіл туралы халық даналығы
Тіл мен сөз жайлы мақал-мәтелдер — бұл жай ғана тұрақты тіркестер емес, өмірден алынған терең мағыналы тұжырымдар. Олар адамның сөйлеуінің қоршаған ортаға қалай әсер ететінін нақты көрсетеді.
- сөз жүйесін тапса — мал иесін табады;
- ауыздан шыққан сөз — атылған оқпен тең;
- тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады;
- бал тамған тіл — жанға дауа, у тамған тіл — жанға қасірет;
- көп сөйлеме — сөзің сұйылады;
- тілге ие бол — басыңа іс түспесін;
- бір ауыз сөз — мың қайғыны жеңілдетеді;
- жақсы сөз — жарым ырыс;
- қысқа да нұсқа сөйлеген — шешен.
Бұл мақалдарда сөздің күштілігі, оның пайдасы мен қаупі нақты мысалмен көрсетіледі. Тіл — құрал ғана емес, ол әрекет етуші қуат.
Сөз жайлы дана ойлар
Халық мақалдарымен қатар, сөздің маңызын көптеген ойшылдар, жазушылар мен ақындар да өз шығармаларында дәріптеген.
- «Бастапқыда Сөз болды» (Жохан жазған Інжілден). Бұл сөз тіркесі сөйлеудің бастапқы күшке ие екенін білдіреді. Ой мен болмыстың бастауында сөз тұрғанын меңзейді.
- «Сөз өлтіреді, сөз тірілтеді, сөз халықты соңынан ертеді» (К. Паустовский). Бұл ой адамның бір ауыз сөзімен үлкен өзгерістерге себепкер бола алатынын айқын көрсетеді. Кейде бір сөз тағдырды да өзгертеді.
- «Ойланбай айтқан сөз — кездейсоқ атылған жебе секілді» (Қытай даналығы). Бұл — абайсызда айтылған сөздің зиян келтіру мүмкіндігін ескертетін терең теңеу. Әр сөз үшін жауапкершілік қажет.
- «Тіл — қару. Оны шебер қолданбаса — қауіпті болады» (Анна Ахматова). Бұл тұжырымда тілдің бейкүнә құрал емес, адам санасына ықпал ететін күш екені айтылады. Сөзбен де жарақат салуға болады.
- «Ақылды адам сөзін тежейді» (Цицерон). Адам неғұрлым парасатты болса, соғұрлым сөзі де салмақты болады. Олар әр сөздің салмағын біледі, орынсыз сөйлемейді.
Осындай нақылдар арқылы тілдің жауапкершілік пен әсер ету күшінің маңызы тереңірек ашылады. Әсіресе қазіргі заманда әр сөздің мыңдаған адамға жететінін ескерсек, бұл тіпті өзекті.
Неліктен сөзге мұқият болу керек
Тіл — адамның ішкі мәдениеті мен ақыл-ойының айнасы. Адам қалай сөйлесе, соған қарап оның тәрбиесі, білімі мен мінезі аңғарылады. Сондықтан сөздік қорды байытып, ойын анық әрі құрметпен жеткізе білу өте маңызды.
- сөз — адамдар арасындағы байланысты қалыптастырады;
- дұрыс жеткізілмеген ой түсінбеушілікке әкеледі;
- әдепті сөйлеу — табыстың кілті, дөрекі сөз — бөгет;
- сөйлеу кезінде дауыс ырғағы, кідіріс пен интонация да үлкен рөл атқарады;
- сөз — бейбітшілік те орнатады, қақтығыс та тудырады.
Сөздің күшін түсініп, оны орнымен қолдану — кез келген қарым-қатынасқа сенімділік пен әсерлілік береді.
Сөз — күнделікті өміріміздің бөлінбес бөлігі, сондықтан оның мәні мен салмағын ұмытпау қажет. Ол қолдаушы күш те, қиратушы құрал да бола алады — бәрі қолдану әдісіне байланысты. Халық даналығы мен ұлы ойшылдардың сөздері бізге сөйлеу мәдениетін сақтауға, байыппен ойлауға және тілге жауапкершілікпен қарауға үйретеді. Бұл — тек мәдени норма емес, рухани өсу мен саналы қоғам қалыптастырудың маңызды қадамы.
