Мазмұны
Көптеген елдер дамудың деңгейін ішкі жалпы өніммен, экспорт көлемімен немесе өндіріс қуатымен бағалайды. Ал Бутан патшалығы бұл тұрғыда мүлде өзгеше жол таңдаған. Мұнда халықтың бақыт деңгейі ел дамуының басты көрсеткіші ретінде қарастырылады. Адам табыс көлемімен емес, өзінің ішкі тыныштығы мен рухани үйлесімділігімен бағаланады. Бұл ұстанымның негізінде «Ұлттық бақыт жалпы индексі» атты ерекше жүйе жатыр. Ол тек әлеуметтік көрсеткіштерге емес, адамның жан дүниесіне де терең үңіледі.
Ұлттық бақыт индексі дегеніміз не
«Ұлттық бақыт жалпы индексі» (Gross National Happiness) тұжырымын алғаш рет 1972 жылы Бутанның төртінші патшасы Джигме Сингье Вангчук ұсынған болатын. Оның пікірінше, елдің даму деңгейін тек экономикалық сандармен өлшеу жеткіліксіз. Халықтың ішкі жағдайы, мәдени өмірі мен табиғатпен байланысы әлдеқайда маңызды.
Мұндай жүйенің басты мақсаттары:
- ұлттық болмысты сақтау және дамыту;
- қоғам ішіндегі байланысты күшейту;
- экологияға зиян келтірмей, тұрақты даму жолын ұстану;
- материалдық қана емес, рухани тұрғыдан да сапалы өмір сүруге жағдай жасау;
- мемлекеттің даму бағытын адам бақытына негіздеу.
Бұл идея әлемдік қауымдастықта үлкен қызығушылық тудырып, өзге елдерде де зерттеу нысанына айналды.
Бутанда бақыт қалай өлшенеді
Бақыт деңгейін анықтау үшін арнайы сауалнамалар мен зерттеулер өткізіледі. Бұл тек адамның жеке көңіл-күйін ғана емес, оның қоршаған ортамен, қоғаммен және өзіyle арасындағы үйлесімділігін де қамтиды.
Ұлттық бақыт индексі тоғыз негізгі саланы қамтиды:
- Психологиялық әл-ауқат. Бұл көрсеткіш адамның ішкі тыныштығы, болашаққа сенімі, үміті мен өмірге қанағаттану деңгейін сипаттайды. Сауалнама арқылы респонденттің эмоционалды тұрақтылығы мен өмірлік мақсаты анықталады.
- Денсаулық. Физикалық және психикалық саулық қатар бағаланады. Мұнда ұйқы ұзақтығы, зиянды әдеттердің бар-жоғы және дене белсенділігі маңызды рөл атқарады.
- Білім. Бұл тек оқу деңгейін емес, өмір бойы білім алуға деген ұмтылысты да қамтиды. Сын тұрғысынан ойлау мен білімге қолжетімділік негізгі өлшемдер қатарында.
- Уақытты басқару. Адамның күнделікті уақытын қалай бөлетіні – бақыттың маңызды факторы. Жұмыс, демалыс, отбасы және хоббиге жұмсалатын уақыт арасында тепе-теңдік болуы тиіс.
- Мәдениет. Ұлттық мерекелерге қатысу, тіл мен дәстүрді құрметтеу деңгейі анықталады. Мұнда мәдени мұраны сақтауға қосқан үлес ескеріледі.
- Экология. Ауа мен су сапасы, жасыл аймақтарға қолжетімділік, табиғатты қорғау іс-шараларына қатысу сияқты көрсеткіштер өлшенеді. Табиғатпен үйлесімді өмір салты маңызды деп саналады.
- Тұрмыс жағдайы. Тұрғын үйдің жайлылығы, қауіпсіздігі мен отбасы мүшелерінің саны ескеріледі. Бұл адамның өз үйінде қаншалықты жайлы сезінетінін көрсетеді.
- Басқару және азаматтық белсенділік. Мемлекетке деген сенім, шешім қабылдау үдерістеріне қатысу мүмкіндігі және әділеттілік деңгейі бағаланады. Бутанда халық пен билік арасындағы байланысқа ерекше мән беріледі.
- Өмір сүру деңгейі. Бұл – табыс көлемі ғана емес, адамның материалдық жағдайға деген субъективті көзқарасы. Қаржылық тұрақтылық пен жеткіліктілік сезімі негізгі рөлде.
Әр сала бойынша нақты мәліметтер жинақталып, арнайы формула арқылы жалпы бақыт деңгейі есептеледі. Осы деректер негізінде мемлекет қай бағытта дамуы керектігін айқындайды.
Неліктен бұл жүйе тиімді
Бутан көп елдердегідей экономика қуған мемлекет емес. Мұнда дәстүрді сақтау, табиғатты қорғау және адамның жан дүниесіне назар аудару – басты басымдықтар.
Модельдің тиімділігін қамтамасыз ететін себептер:
- адамның көңіл-күйі мен ішкі тыныштығы негізгі көрсеткіш ретінде қарастырылады;
- жұмыс пен жеке өмір арасындағы теңгерімге мән беріледі;
- азаматтардың қоғам өміріне белсенді араласуы қолдау табады;
- қоршаған ортаға ұқыпты көзқарас қалыптасады;
- мәдени және рухани тұтастық сақталады.
Мұның бәрі халықтың жай ғана тіршілік етуіне емес, шынайы өмір сүруіне жағдай жасайды.
Бутанның бақыт өлшеу жүйесі – утопиялық идея емес, шынайы тәжірибеге айналған үлгі. Бұл тәсіл өмір сапасының негізінде тек табыс емес, рухани құндылықтар да жатқанын көрсетеді. Қазіргі әлемде күйзеліс пен мазасыздық жиі кездесетін жағдайда, Бутан үлгісі – бақытты қоғам құрудың балама жолы. Мүмкін, нағыз бақыт осындай қарапайым қағидалардан басталатын шығар.
