Мазмұны
Музыка – адамзат тарихының барлық кезеңінде рухани қажеттіліктің бір түрі ретінде дамып келген өнер саласы. Көшпенді халықтар үшін әуен тек көңіл көтеру құралы ғана емес, дүниетанымның, тарихи жадының және мәдени бірегейліктің негізгі бөлшегі болды. Ұзақ сапарлар мен табиғатқа жақын өмір салты олардың музыкалық ойлауын ерекше бағытта қалыптастырды. Бұл мақалада ежелгі көшпенділер арасында кең тараған музыкалық жанрлар мен олардың мәдени өмірдегі орны сөз болады.
Дала әуендері мен ән жанрлары
Көшпелі халықтардың өмірінде ән арқылы тарихи оқиғалар, тұрмыс көріністері және адамның ішкі әлемі бейнеленді. Ән – жазусыз қоғамдағы ең сенімді ақпарат жеткізуші, ұрпақтар арасындағы көпір іспетті қызмет атқарды.
- батырлық жырлар мен дастан айту дәстүрі елдік рухты оятты, шежірені сақтау қызметін атқарды;
- терме мен толғаулар өмірдің мәні, тағдырдың бұралаңы, адамның парызы туралы терең ойларға жетеледі;
- бәйге мен көкпар кезіндегі ырғақты әндер шабыт пен намысты оятуға бағытталды;
- салт-дәстүрге байланысты әуендер (бесік жыры, келін түсіру, жоқтау) әр кезеңге тән көңіл күйді білдірді;
- балалар әндері мен жұбату өлеңдері арқылы баланың есту қабілеті, тіл байлығы дамыды.
Әнші-жыраулар шығармашылықта еркіндік танытып, әр әуенді өз нақышымен орындай білді, бұл музыкалық жанрдың өміршең болуына әсер етті.
Аспаптық дәстүр мен музыкалық құралдар
Көшпенділер мәдениетінде музыкалық аспаптардың саны көп болмағанымен, олардың әрқайсысының мағынасы терең әрі айрықша рөл атқарды. Әуен мен табиғат үндесіп, біртұтас көркемдік кеңістік қалыптастырды.
- Домбыра – қазақ мәдениетінің символы. Оның қос ішегі арқылы терең ой, тербелген сезім, тарихи оқиғалар көркем әуенге айналды.
- Қобыз – шамандық дәстүрдің ажырамас бөлігі. Оның күңіренген үні рухани әлеммен байланыс құралына айналды.
- Жетіген секілді ішекті аспаптар отбасылық ортада, тыныш жағдайда орындалатын лирикалық күй-толғауларға арналды.
- Ұрмалы аспаптар жорық кезінде, немесе түрлі рәсімдерде қолданылып, жігер мен ұйымшылдықты арттырды.
- Ән айтуда көмеймен, созылыңқы үнмен, терең тыныс пен шеберлікті қажет ететін тәсілдер қолданылды. Дауысты аспап ретінде қарастырып, орындаушының шеберлігі жоғары бағаланды.
Бұл аспаптар табиғи материалдан жасалып, шебердің қолтаңбасын көрсететін рухани әрі функционалды құралға айналды.
Музыканың көшпенді дүниетанымдағы орны
Көшпенді халық үшін музыка – тек өнер емес, өмір сүру тәсілі, рухани тәжірибе болды. Ол адамның табиғатпен, ата-бабалар рухымен, қоғаммен байланысын күшейтетін құралға айналды.
- әуен мен орындаушылық шеберлік ауызша дәстүр арқылы ұстаздан шәкіртке берілді;
- кейбір музыкалық шығармалар арнайы мақсатпен – емдік, дұғалық, медитациялық күйде орындалды;
- музыканың орындалу уақыты мен орны үлкен мәнге ие болды – таң, кеш, көктем, күз секілді мезгілдер де әсер етті;
- ән айту арқылы көңіл-күй білдіру, ой бөлісу немесе зармен жеңілдеу жүзеге асты;
- адам өмірінің барлық кезеңінде – туғаннан бастап, соңғы сапарға дейін – музыка жан дүниенің жолсерігі болды.
Музыка мән-мағынамен тығыз байланысты болып, орындалған сәттің мәнін тереңдете түсетін ерекше құралға айналды.
Көшпенділердің музыкалық мұрасы – бұл шексіз даланың үнін, халықтың жан дауысын жеткізетін өміршең өнер. Ол тек өткенді бейнелеп қоймай, бүгінгі рухани ізденістерімізге де бағыт бере алады. Халықтық әуендердің заманауи интерпретациясы олардың құндылығын жаңғыртып, музыканың шын мәніндегі уақытсыз екенін дәлелдейді. Мұндай жанрлар – ұлттың жадында сақталар мәдени кодының бір бөлігі.
