Мазмұны
Табиғат ежелгі анды өркениеттері үшін қасиетті мәнге ие болған. Таулар, өзендер, өсімдіктер мен тастар рухани әлеммен байланыс құралы ретінде қарастырылған. Кейбір өсімдіктер күнделікті тұрмыстан асып, халықтың дүниетанымында ерекше орын алды. Солардың бірі — кока жапырағы. Боливияда бұл өсімдік ғасырлар бойы ритуалдардың ажырамас бөлігі болып, бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоймаған. Кока жапырағының рәсімдердегі орны мен оның қоғамдағы рөлі туралы түсіну үшін тарихқа, мәдениетке және қазіргі тәжірибеге үңілу қажет.
Кока қолданудың тарихи тамыры
Кока жапырағын қолдану тарихы бірнеше мың жылға созылады. Археологиялық деректер бұл өсімдіктің тіпті инк өркениетінен бұрын қолданылғанын көрсетеді. Ол кезде жапырақтар рухтармен байланыс құралы ретінде пайдаланылған. Тауларда мекендейді деп есептелетін Апу рухтарына тек ерекше өсімдіктер арқылы үн қатуға болады деген сенім қалыптасқан.
Кока жапырағы маңызды істердің алдында құрбандық ретінде ұсынылған. Жер жырту, егін егу немесе құрылыс жұмыстары басталарда бұл жапырақтар жерге көмілген немесе отқа тасталған. Бұл — адамның табиғатпен үйлесімді өмір сүруге ұмтылғанының көрінісі болған.
Қазіргі боливиялықтардың өміріндегі орны
Қазіргі Боливияда кока жапырағы әлі де киелі өсімдік саналады. Ел ішінде бұл өсімдікті сақтау мен қолдану заңмен қорғалған, ал сырт елдерде оған көзқарас көбінесе біржақты. Дегенмен боливиялықтардың көпшілігі үшін кока — тек өсімдік емес, рухани әлеммен байланыс арнасы.
Ол тек дәстүрлі той-жиындарда ғана емес, күнделікті өмірде де кездеседі. Көптеген салттарда кока жапырағы сәттілік, қорғау немесе келісім нышаны ретінде пайдаланылады. Бұл арқылы адамдар айналасындағы әлеммен үйлесімге ұмтылады.
Негізгі рәсімдік қолдану түрлері
Кокаға қатысты рәсімдер аймаққа, мақсатқа және маусымға қарай ерекшеленеді. Бірақ барлығы бірдей құрмет пен ризашылыққа негізделген. Ең көп таралған тәсілдер мыналар:
- рухани байланысты білдіру үшін шайнау;
- рухтарға арнап жерге тастау;
- аурудан сақтану үшін денеге жағу;
- жаңа үйге кіргенде бұрыштарға орналастыру;
- құрылыс кезінде іргетасқа көміп қою;
- болашақты болжау немесе кеңес сұрау кезінде қолдану.
Бұл әрекеттер адамның сенімін нығайтады, ата-баба рухтарының қолдауын шақырады және жағымсыз энергиядан қорғайды. Оларды сиқыр емес, рухани дәстүр деп қабылдайды.
Ұжымдық рәсімдердегі рөлі
Кока жапырағы — көптеген ұжымдық ритуалдардың орталық символы. Чалле деп аталатын Жер-ананың құрметіне арналған мейрамда тұрғындар жапырақтарды табиғатқа ризашылық белгісі ретінде ұсынады. Шамандар дұға оқып, жапырақ түтінін көкке бағыттайды.
Келесі жағдайларда да кока маңызды рөл атқарады:
- Жастарды ересек өмірге енгізу. Жауапты міндеттерді мойнына алатын бозбалаларға кока жапырағы беріледі. Бұл — ұрпақтар сабақтастығын білдіретін символдық қадам.
- Тазару рәсімдері. Ауру, мазасыздық немесе «ауыр энергия» кезінде емшілер кока арқылы ем-дом жасайды. Жапырақ маңдайға қойылып, шайналуы немесе түтінімен бөлме тазартылады.
- Жаңбыр шақыру рәсімдері. Қуаңшылық кезінде қауымдастықтар бірге жиналып, кока жапырағын бұлақтарға тастап, табиғат күштерінен жаңбыр тілейді.
- Бітім рәсімдері. Екі ауыл немесе отбасы арасында жанжал туындаса, арнайы келісім рәсімі өткізіледі. Қатысушылар кока шайнап, ренішті кешіру сөздерін айтып, бейбіт қарым-қатынасты қайта орнатады.
Бұл рәсімдер адамдарды біріктіреді, қауым ішінде сенім мен бірлік орнатады.
Рухани мәні мен символикасы
Кока — тіршілік, күш және даналық нышаны. Оның жүрек тәрізді пішіні ашық көңілді бейнелейді. Сенім бойынша, бұл өсімдік адамның тілегін тыңдайды және тауға жеткізеді. Сондықтан жапырақтар көзге көрінбейтін әлеммен байланыстың бір түрі ретінде қабылданады.
Кока жапырағы адамдарға келесідей көмектеседі:
- ата-бабалармен байланыс орнату;
- табиғатпен үйлесімдікті нығайту;
- уайым мен қорқынышты сейілту;
- өмірлік жол мен мақсатты табу;
- ішкі тепе-теңдікті сақтау.
Бұл сенім бала кезден бері беріледі, ал дәстүрлер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
Боливияда кокаға байланысты рәсімдер тек өткеннің сарқыншағы емес. Олар — рухани тұтастық пен мәдени өзіндік ерекшеліктің көрінісі. Осындай әдет-ғұрыптар жаһандану дәуірінде ұлттық болмысты сақтап қалуға мүмкіндік береді. Бұл — табиғатты қадірлеуге, ата-баба жолын ұмытпауға және адам мен әлем арасындағы нәзік байланысты нығайтуға арналған тірі дәстүр.
