Мазмұны
Адамзат тарихында қауіпсіздік пен қорғаныс мәселесі әрдайым маңызды болған. Жерге орныққан елдер биік дуалдар, мұнаралар мен бекіністер тұрғызып, өздерін жаудан қорғауға ұмтылды. Ал олардың қасында көшпелі халықтар мүлде басқа жолмен өмір сүрді. Қалалар мен қамалдар салмай-ақ, олар мыңдаған жылдар бойы табиғатпен үндесіп, өз қауіпсіздігін өзгеше тәсілмен қамтамасыз етіп келді. Бұл мақалада не себепті көшпелілер бекініс тұрғызбағанын және бұл шешімнің олардың өмір салтымен қалай байланысты болғанын қарастырамыз.
Көшпелі өмір салтының ерекшеліктері
Көшпелілердің өмірі белгілі бір орынға байланбай, кең далада қозғалыс үстінде өтетін. Сондықтан олар үшін тұрақты құрылыстар қажет болмаған.
- үнемі қозғалыста болғандықтан бір жерде ұзақ тұрмаған;
- шаруашылық негізі жайылым мен мал көші-қонға тәуелді болған;
- уақытша қоныстарда тұрған, ұзақ мерзімді мекенжайлар болмаған;
- табиғи пана ретінде төбелерді, ормандарды, өзен-көлдерді пайдаланған;
- қауіпсіздік қимыл шапшаңдығымен қамтамасыз етілген.
Осындай бейімделгіштік оларға жаудан қашуға ғана емес, тосын шабуылдар жасауға да мүмкіндік берді. Дала кеңістігі мен табиғи кедергілер көшпелілер үшін нағыз қорғаныс құралына айналды.
Соғыс стратегиясы мен жылдамдықтың маңызы
Көшпелі тайпалар атты әскерімен, жедел соғыс тәсілімен танымал болған. Бұл олардың бекіністер салуына кедергі емес, тіпті қажеттілікті де жойды.
- Қимыл шапшаңдығы тұрақты қорғанысты алмастырды. Бір орынды қорғаудың орнына, көшпелілер ұрыс даласын еркін өзгертіп отырды. Бұл қарсыласты шатастырып, тосын соққы жасауға жол ашты.
- Атты әскер негізгі соғыс құралы болды. Атқа мінген сарбаздар ашық далада еркін қозғалып, үлкен қашықтықтарға шабуылдай алды. Бұл әдіс бекіністерге қарағанда тиімдірек еді.
- Табиғи кедергілерді тиімді пайдаланды. Көшпелілер әдетте лагерьлерін таулы, сайлы, өзен жағалауларында орналастырып, табиғи тосқауылдарды қорған ретінде қолданған.
Осылайша, көшпелілердің соғыс тактикасы қозғалысқа, маневрлікке және табиғи жер бедерін тиімді пайдалануға негізделді. Қамал тұрғызуға күш пен уақыт жұмсаудың орнына олар тосын соққы жасау мен шегіну әдістерін жетілдірді. Осындай икемділік пен бейімделгіштік оларды тас қамалсыз-ақ аса қауіпті күшке айналдырды.
Экономикалық және мәдени себептер
Қорғаныс құрылысын салмаудың себептері тек соғыс тәсілімен шектелмейді. Көшпелі мәдениет пен тұрмыс та бұған әсер еткен.
- қамал тұрғызу үшін көп уақыт пен материал қажет болған;
- құрылыс жұмыстарына маманданбаған, шеберлік дәстүрі болмаған;
- өмір салты қозғалысқа, аңшылыққа, мал бағуға негізделген;
- тұрақты мекенге байлану еркіндікті шектейтін деп қабылданған.
Мұндай жағдайда тастан немесе балшықтан қамал тұрғызу көшпелі логикаға қайшы келетін. Оның орнына олар өз шеберлігін шапшаңдық пен жеңіл лагерьлер құруда дамытқан.
Ерекше жағдайлар мен ауысу кезеңдері
Тарихта көшпелілер бекініс салған жағдайлар да кездеседі. Бұл әдетте келесі жағдайларда байқалады:
- отырықшы өмір салтына көше бастағанда;
- жаулап алған қалаларды ұстап тұру кезінде;
- сауда жолдарында уақытша бекеттер құрғанда;
- аралас мәдениеттердің ықпалымен.
Дегенмен, бұл мысалдар жалпы көшпелі өмір салтына тән құбылыс емес, оқшау жағдайлар ретінде қарастырылады.
Көшпелілер үшін қозғалыс, еркіндік және табиғатпен үндестік қамал салғаннан әлдеқайда тиімді болды. Олар жерге иелік етуден бұрын оны игеруге, бейімделуге ұмтылды. Бұл – әлсіздік емес, керісінше, стратегия мен өмір сүру философиясының көрінісі. Қамалдың болмауы көшпелілердің еркін рухын, бейімделгіштігін және дала кеңістігіне деген сенімін айқындайды. Бүгінгі таңда да бұл өмір салтының даналығы мен икемділігі тарихшылар мен этнографтардың назарын аударуда.
