Мазмұны
Түркияның географиялық және мәдени ерекшеліктері бұл мемлекеттің қай құрлыққа тиесілі екенін анықтауда жиі пікірталас тудырады. Екі құрлықтың тоғысқан тұсында орналасқан бұл ел ғасырлар бойы Батыс пен Шығысты жалғап келген. Оның аумағында Еуропа мен Азияның тарихи, мәдени және өркениеттік құндылықтары тоғысқан. Түркияның статусындағы айқындықтың болмауына тек географиялық емес, саяси, экономикалық және мәдени факторлар да себеп болып отыр. Бұл елдің бүгінгі келбетін түсіну үшін әрбір аспектіні жеке қарастыру қажет.
Географиялық ерекшеліктер
Түркия география тұрғысынан ерекше мемлекет саналады. Елдің негізгі бөлігі Азияда – Кіші Азия түбегінде орналасқанымен, бір бөлігі Балқан түбегінде, яғни Еуропада орналасқан. Осы екі бөлікті бөліп тұрған Босфор бұғазы елдің географиялық ерекшелігін көрсетеді.
- елдің астанасы Анкара Азия құрлығында, ал ірі әрі маңызды қала Стамбул екі құрлықта да орын тепкен;
- стратегиялық орналасуы Түркияны түрлі өркениеттер арасында көпірге айналдырды;
- еуропалық аймақтарға жақындық елдің Балқан және Қара теңіз аймағындағы тарихи рөлін күшейтті.
Осындай ерекшеліктер халық санасында Түркияны Азия ғана емес, Еуропа елдерімен де байланыстырады.
Мәдениет тоғысуы
Түркияның тарихында әртүрлі дәстүрлер мен сенімдер ерекше үйлесім тапқан. Осман империясының, Византияның мұрасы мен қазіргі заманғы үрдістер ел өміріне әсер етті.
- ірі қалалардың сәулетінде византиялық шіркеулер мен мұсылман мешіттері қатар кездеседі;
- ұлттық асханаға араб, грек, кавказ, балқан халықтарының тағамдары әсер етті;
- мегаполистердегі күнделікті өмір батыс еуропалық қалаларға ұқсас, ал шалғай өңірлерде шығыстық салт-дәстүр басымырақ көрінеді.
Осылайша, түрлі мәдени қабаттардың тоғысуы Түркияға ерекше реңк береді.
Саяси бағыттар
Түркияның мемлекеттік саясаты да елдің халықаралық аренадағы бейнесіне әсер еткен маңызды фактор. XX ғасырда республика Еуропамен жақындасуға ұмтылды.
- Осман империясы құлағаннан кейін Мұстафа Кемал Ататүрік бастаған ауқымды жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Бұл реформалар мемлекетті секуляризациялауға, латын әліпбиін енгізуге және зайырлы білім беру жүйесін құруға бағытталды.
- НАТО-ға мүше болу және еуропалық ұйымдарға қатысу Түркияның Батысқа жақындасуға дайын екенін көрсетті. Ел халқы негізінен мұсылман болғанымен, саяси өмірде еуропалық құндылықтар айқын байқалады.
- Түркияның Еуропалық Одаққа қосылуға ұмтылысы ел үшін маңызды мәселе болып қала береді. Бұл бағыттағы келіссөздер көпжылдық процесс екенін көрсетті және Түркияның Батыс пен Шығыс арасындағы тепе-теңдік іздеуін айқындайды.
Халықаралық саясаттағы орны Түркияның статусын одан әрі күрделендіреді.
Экономикалық байланыстар және аймақтық рөл
Түркия экономикасы серпінді дамып, Еуропа мен Азия нарықтарымен тығыз байланыста. Географиялық жақындық ірі нарықтармен саудаға, инвестицияға мол мүмкіндік береді.
- түрік тауарлары Еуроодақ елдерінде жоғары сұранысқа ие, зауыттардың басым бөлігі экспортқа бағытталған;
- Түркия аумағынан өтетін транзиттік жолдар Азия мен Еуропаны байланыстырып, шикізат пен тауардың қозғалысын қамтамасыз етеді;
- энергетика саласында Түркия Таяу Шығыстың мұнай-газ өндірушілері мен Еуропаның тұтынушылары арасындағы маңызды делдал саналады.
Экономикалық байланыстардың әртүрлілігі елдің өркениеттер тоғысындағы орнын күшейте түседі.
Түркия қоғамының өзіндік болмысы
Ел ішінде өзіндік ұлттық ерекшелікті сезіну екіұдай көрініс табады. Әсіресе жастар жағы өзін жаһандық қауымдастықтың мүшесі ретінде таниды, өзін тек Азия елі деп қабылдамайды.
- ірі қалалардағы білім беру жүйесі мен өмір салты Батыс Еуропаға жақындау;
- ұлттық идеологияда азиялық және еуропалық құндылықтардың үйлесімі байқалады;
- шекаралас аймақ тұрғындары көршілес елдермен жиі араласып, сан түрлі көзқарастар қалыптастырады.
Осы ерекшеліктер Түркияны тек Азия мемлекеті деп қарастыруға мүмкіндік бермейді.
Түйіндей келгенде, Түркияның Азия елі ретіндегі мәртебесін біржақты анықтау мүмкін емес. Географиялық, тарихи және мәдени ерекшеліктердің, саяси бағыттар мен экономикалық байланыстардың үйлесімі елді өркениеттер қиылысында ерекше мемлекетке айналдырды. Алдағы уақытта да Түркия өзіндік болмысын сақтай отырып, екі құрлықтың арасында тепе-теңдік іздеуді жалғастыратыны анық.
