Қазақша ай, күн атаулары нені білдіреді?

Уақыт пен оның бөлінуі әр халықтың өмірінде маңызды орын алады. Айлар мен аптаның күндерінің атаулары – бұл этностың салт-дәстүрлері, табиғат құбылыстары және мәдени ерекшеліктерінің көрінісі. Қазақ тіліндегі осы сөздер терең тамырлы болып, тарихи әрі символдық мәнге ие. Олардың мағынасын түсіну тек тарихты ғана емес, сондай-ақ далалық өмір салтын жақын танып-білуге жол ашады. Енді айлардың және аптаның күндерінің қалай қалыптасқанын және олар қандай мағыналарға ие екенін талдап көрейік.

Қазақ айларының мағынасы

Дәстүрлі ай атаулары табиғи өзгерістермен, шаруашылық әрекеттерімен және климат ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Бұл атаулар ата-бабаларымыздың мезгілдерді бақылауы мен өмір сүру жағдайларын бейнелейді.

Төменде қазақ айларының негізгі атаулары мен олардың мағыналары келтірілген:

• қаңтар – «қаңтару» деген сөзден шыққан, бұл – байлау, бекіту деген мағынада. Қыста малды аяз бен желден қорғау үшін байлайтын уақыт;
• ақпан – «ақ боран» дегенге нұсқайды, яғни қарлы боран мен қатты аяздар жиі болатын ай;
• наурыз – «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді, көктемнің басталуы және күннің жаңа жылға ауысуының символы;
• сәуір – «өсім» деген сөзден, өсімдіктің оянуы мен егіс науқанын бастайды;
• мамыр – маңызды уақытты білдіреді, дала көгеріп, жайылым маусымы басталады;
• маусым – араб тілінен енген «маусым» сөзі, жыл мезгілі деген мағынада, жаздың басталуы мен ыстық кезең;
• шілде – «қырық» деген санмен байланысты, ұзақ және ыстық аптапты білдіреді;
• тамыз – шөп шабу мен қыстық азық жинау уақыты;
• қыркүйек – «қырық пышақ» деген мағынада, температураның кенет өзгерістері мен мал сойылатын кезең;
• қазан – «қазан» деп аталуы, жылы ошақ пен тамақ дайындау уақытының белгісі;
• қараша – «қара» сөзімен байланысты, қысқы суық пен қараңғы күндер;
• желтоқсан – «тоқсан жел» деген мағынаны білдіреді, қатты желдің соғуы мен қысқы кезеңнің басталуы.

Бұл атаулар халықтың табиғатпен тығыз байланысын және көшпелі өмір салтын нақты көрсетеді.

Аптаның күндерінің атауларының шығу тегі

Қазақ тіліндегі аптаның жеті күні өздерінің ретімен немесе діни мағыналарымен атаған. Бұл жүйе халықтың практикалық тұрмысы мен ислам діні әсерінің үйлесімін көрсетеді.

Әр күннің мағынасына қысқаша тоқталсақ:

1. Дүйсенбі – аптаның бірінші күні, «бір» санының негізінде жасалған, жаңа істер басталатын күн ретінде қабылданады;
2. Сейсенбі – екінші күн, «екі» санына сүйенеді, аптаның құрылымын айқын көрсетеді;
3. Сәрсенбі – үшінші, «үш» санымен байланысты, күндердің сандық реті сақталады;
4. Бейсенбі – төртінші, «төрт» санынан жасалған, аптаның ортасына жақын;
5. Жұма – жұма күні, мұсылмандардың жамағатпен намаз оқитын қасиетті күні, діни маңызы зор;
6. Сенбі – сенбі, парсы тілінен енген «шанбе» сөзі, демалыс күндерінің бірі;
7. Жексенбі – жексенбі, «жек» (жекелеген, жеке) және «сенбі» сөзінен, аптаның демалыс күнін білдіреді.

Осы ретпен аптаның күндерін атау уақытты оңай әрі жүйелі қабылдауға көмектеседі.

Шығу тегін білу неліктен маңызды

Осы сөздердің тамырын түсіну:

• халықтың дүниетанымымен терең танысуға мүмкіндік береді;
• мәдени мұраны сақтауға септігін тигізеді;
• ұрпаққа ата-бабаларға деген құрметті қалыптастырады;
• тілдік білімді кеңейтіп, басқа тілдермен салыстыруға негіз болады.

Міне, осы тұрғыдан қарағанда, уақыт атауларын зерттеу тек ақпараттық мәнге ие емес, рухани байлыққа да жол ашады.

Қазақ мәдениетіндегі күнтізбе ерекшеліктері

Мақаланы қорытпас бұрын, қазақ халқының уақытты қабылдауындағы кейбір қызықты ерекшеліктерді атап өткен жөн:

• айлардың атаулары әндер мен жырларда да орын алады, онда табиғат құбылыстары мен шаруашылық кезеңдері суреттеледі;
• аптаның күндеріндегі сандар халықтың өмір ырғағы мен тәртібін көрсетеді;
• ислам діні қазақтардың күнтізбесіне айтарлықтай ықпал етті, әсіресе аптаның демалыс күндері мен намаздар;
• «наурыз» сөзі күнтізбелік ұғымнан асып, ұлттық мерекенің символына айналды.

Осы ерекшеліктер күнтізбені уақыт есептеудің формалды құралы емес, мәдени құндылықтардың тірі көрінісі етеді.

1. Әр ай табиғи құбылыс немесе шаруашылық кезеңімен байланысады. Бұл – табиғатқа деген құрметтің көрінісі;
2. Аптаның күндері практикалық және діни мәнді үйлестіреді. Мұндай жүйе ыңғайлы әрі рухани маңызы бар;
3. Сан есімдер арқылы атау оңай әрі түсінікті. Бұл көшпелі өмір салтының прагматикалық қасиеті;
4. Дәстүрлерді сақтау ұрпақтар арасындағы байланысты нығайтады. Бұл арқылы мәдени құндылықтар жалғаса береді.

Осы мәліметтер арқылы қазақтардың уақытқа деген көзқарасы мен тілдік ерекшеліктері жаңа қырынан ашылады.

Қазақ айлары мен аптаның күндерінің атаулары – тек уақытты санау құралы емес, мәдени және рухани мұраның ажырамас бөлігі. Олар халықтың табиғатқа, өмірге деген көзқарасын, тарих пен дәстүрлерді сақтаудағы маңыздылығын көрсетеді. Осы атаулар арқылы өткен мен бүгіннің арасындағы байланыс сақталып, мәдени тұтастық нығаяды. Тілдің байлығы мен мән-мағынасының тереңдігі өмірге жаңа түсінік пен рухани байлық әкеледі.