Мазмұны
Адам баласы ежелден табиғатпен үйлесімді қарым-қатынаста өмір сүруге ұмтылды. Кең байтақ далада тіршілік ету үшін табиғатқа бейімделу маңызды еді. Мал шаруашылығын негіз еткен қазақ халқы үшін жануарлар күнделікті тұрмыстың ғана емес, рухани өмірдің де маңызды бір бөлігі болды. Олар тек азық көзі немесе көлік құралы емес, сонымен қатар салт-дәстүр, ырым мен жоралғы, тіпті ұлттың болмысы мен танымының көрінісі ретінде де бағаланды. Қазақ мәдениетін тереңірек түсіну үшін халық өмірінде ерекше орын алған жануарларға көз жүгірту қажет.
Тұрмыстағы төрт түліктің орны
Қазақ өмірін малсыз елестету мүмкін емес. Төрт түлік адамды азықпен, киіммен, жылумен қамтамасыз етіп қана қоймай, өмір салтының негізіне айналды. Әр малдың өзіндік мәні, ерекшелігі, тіпті киесі болды. Балаларға малға күтім жасауды кішкентайынан үйретіп, еңбекқорлыққа баулыған.
Төрт түлік төмендегідей рөл атқарған:
- тамақ пен киім көзі ретінде пайдаланылған;
- көлік пен жүк тасымалдаудың негізгі құралы болған;
- байлық пен мәртебенің өлшемі ретінде қарастырылған;
- дәстүрлі салт-жоралғылардың ажырамас бөлігіне айналған;
- батырлық, тұрақтылық пен ақылдың символы ретінде қабылданған.
Мал атаулы тек шаруашылық қана емес, бүкіл дүниетанымның бір бөлігі болды.
Жылқы – еркіндіктің және қуаттың нышаны
Қазақ даласының символына айналған жануар – жылқы. Онсыз көшпенді өмірдің толық суретін елестету қиын. Ол тек көлік емес, жауынгердің сенімді серігі, ерліктің, еркіндіктің және тектіліктің белгісі болған.
- Жылқы қозғалыс еркіндігін қамтамасыз етті. Қазақ халқы жайылымды еркін ауыстырып, алыс қашықтықты бағындыру арқылы көшпелі тұрмысты ұстанды. Бұл халықтың еркіндігін сақтап қалуға көмектесті.
- Ат жауынгердің серігі болды. Жауынгерлер шайқасқа атпен шығып, жерін қорғап, елін сақтады. Атынан айырылу – ауыр қасірет саналған, ал шайқаста қаза тапқан тұлпарға да құрмет көрсетілген.
- Құлын – береке мен үміттің белгісі. Оның дүниеге келуі қуанышпен қарсы алынып, болашақтың жарқын боларына сенім ұялататын. Құнды аттар сыйға беріліп, құдалықтың басты сыяпаты болған.
Жылқы бейнесі мақал-мәтелдерде, әндерде, батырлық жырларда жиі кездеседі.
Түйе – төзімділік пен байлықтың бейнесі
Шөл мен шөлейтті аймақтарда түйе таптырмас көлік әрі шаруашылық көмекшісі болған. Оның күштілігі, төзімділігі және аз күтіммен өмір сүре алуы оны бағалы жануарлардың қатарына қосқан.
- ұзақ жолда жүк тасымалдаған;
- той-думандарда сәндік рөл атқарған;
- ет пен сүт көзі ретінде пайдаланылған;
- жүні мен терісі тұрмыстық заттарға қолданылған;
- шыдамдылық пен сабырлылықтың символы ретінде бағаланған.
Қос өркешті және сыңар өркешті түйелер аймақтық ерекшелікке байланысты өсірілген. Түйе жүні өте жылы әрі берік болғандықтан жоғары бағаланған.
Қой, ешкі және сиыр – күнделікті тірліктің негізі
Жылқы мен түйе көшпенді өмірдің қозғаушы күші болса, қой, ешкі және сиыр – тұрмыстың тұрақты тірегі. Олар азық-түлік, киім-кешек және тұрмыстық қажеттіліктердің басты көзіне айналған.
- Қой – негізгі ет көзі. Қазақстанның әр аймағында қой өсіру кең тараған. Олардың жүнімен киіз басылып, ұлттық киімдер тігілген.
- Ешкі – шағын шаруашылықтың тірегі. Олар күтімді көп қажет етпейді, тез көбейеді, әрі сүті нәрлі. Балаларға малға жауапкершілікпен қарауды үйрету үшін көбіне ешкі табысталған.
- Сиыр – сүт пен күштің көзі. Шөбі мол өңірлерде сиыр өсіру кең тараған. Сүт өнімдері – қымыз, айран, ірімшік – қазақ дастарқанының ажырамас бөлігі болған.
Бұл жануарлар арқылы отбасы өзін-өзі қамтамасыз етіп, артық өнімін айырбасқа шығара алған.
Ит пен қыран құс – адалдық пен мәртебенің бейнесі
Төрт түлікпен бірге адамның сенімді серігіне айналған тағы бір топ жануарлар – иттер мен қырандар. Олар да қазақ тұрмысының өзіндік айнасы іспеттес.
- ит үйді, малды және жанұяны күзеткен;
- бүркіт аңшылықта пайдаланылған;
- сұңқар мен қырғилар да ауқатты әулеттердің белгісі саналған;
- жапалақ пен тұрымтай – тылсым әлеммен байланыстырып қаралған;
- аңшылықпен айналысқан адамдар ел алдында беделді болған.
Бүркітшілерге ерекше құрмет көрсетілген, олар ұлттық жарыстар мен мерекелердің басты кейіпкері саналған.
Қазақ халқының жануарларға деген қарым-қатынасы – бұл жай ғана шаруашылық мүддеден туындаған байланыс емес. Бұл — табиғатпен үйлесімділікке негізделген терең рухани қатынас. Әрбір жануар белгілі бір қасиетті білдіріп, адам мен әлем арасындағы байланысты нығайтты. Сол арқылы қазақ халқы салт-дәстүрін сақтап, өзіне тән мәдени өрнек қалыптастырды.
