Мазмұны
Сәбидің өмірге келуі – әр отбасындағы ерекше қуаныш. Ал тұңғыш бала – әулеттің жалғасы, ата-ана үшін үлкен мәртебе мен жауапкершіліктің басы. Қазақ халқы ғана емес, көптеген халықтар тұңғыштың дүниеге келуін қасиетті сәт деп қабылдап, оны түрлі салт-дәстүрлермен әрлеп отырған. Бұл рәсімдердің әрқайсысы жаңа өмірге сәттілік тілеп, ана мен баланың амандығын қорғауға бағытталған. Төменде тұңғыш баланың дүниеге келуіне қатысты кең таралған әдет-ғұрыптар мен олардың мән-мағынасы сипатталады.
Жүктілік кезіндегі күтім мен сенімдер
Болашақ ананың денсаулығы мен көңіл күйіне үлкен мән берілген. Себебі баланың мінезі мен болмысы анасының ішкі дүниесімен тікелей байланысты деп есептелген. Сондықтан аяғы ауыр әйелге ерекше көңіл бөлініп, жан-жағынан қорғауға тырысқан.
Бұл кезеңдегі басты тыйымдар мен нанымдар мыналар:
- жат адамның көзіне көп түспеу;
- ауыр әрі мазасыз жұмыстан аулақ болу;
- жаман сөз, айқай-шудан сақтану;
- үйге тұмар, жылан тісі, үкі тағу арқылы жын-шайтаннан қорғау;
- дұға оқу, шілдехана өткізу арқылы ана мен баланың амандығын тілеу.
Бұл әрекеттер ананың бойындағы рухани тазалық пен тыныштықты сақтап, болашақ сәбиді жамандықтан қорғауға арналған.
Бала туған сәттегі ырымдар мен қорғану амалдары
Сәбидің дүниеге келген сәті – ерекше кезең. Халық сенімі бойынша, жаңа туған нәресте нәзік, қорғансыз болады, сондықтан алғашқы күндері оған ерекше күтім қажет. Әсіресе тұңғыштың келуі әулетке үлкен мәртебе саналғандықтан, оған қатысты сақтық пен рәсімдер екі есе маңызды болған.
Көп кездесетін ырым-дәстүрлер:
- Есіктің табалдырығына темір, пышақ немесе шеге қою. Бұл – жын-шайтанды үйге жолатпай, ана мен баланы сыртқы жаман әсерден қорғау амалы.
- Түтінмен аластау. Жаңа туған баланың бөлмесін жусан, арша секілді қасиетті өсімдіктермен аластап, тазартып отырған.
- Түймедақ, жалбыз немесе басқа да емдік шөптерден дайындалған тұнбамен баланы жуындыру. Бұл рәсім тек тазалық үшін емес, рухани тазару үшін де маңызды саналған.
- Бесікке қызыл немесе ақ жіп байлау. Бұл жіп көз тимеу үшін байланып, балаға жағымсыз күштердің жолын бөгейді.
- Сәбиді тек жақын туыстар ғана көруі тиіс. Алғашқы күндері бөтен адамдарды жақындатпай, ананың күйзелісін азайтуға тырысқан.
Осындай дәстүрлер арқылы ата-бабалар жаңа өмірдің амандығын тілеген.
Ат қою және есім беру салтанаты
Балаға ат қою – маңызды әрі жауапты рәсім. Қазақ халқында есім адамның тағдырына әсер етеді деген сенім болған. Сол себепті бұл салтанат та белгілі бір тәртіппен өткізілген.
Жиі кездесетін тәсілдер:
- баланың атын үлкен кісілерге қойғызу;
- есім беру рәсімін жетінші немесе қырық күнде өткізу;
- баланың атын аталарынан, әулиелерден қою арқылы рухани байланыс орнату;
- есім берумен қатар оған алғашқы бойтұмар немесе тұмар тағу;
- шомылдырумен немесе аластаумен бірге ат қоюды қатар өткізу.
Бұл рәсім баланың қоғамға қабылдануын және оның өмірлік жолының басталуын білдірген.
Тұсаукесер мен алғашқы тойлар
Бала дүниеге келген соң отбасы қуанышын бүкіл туыстарымен бөліскен. Бұл – шаттықтың ортақ екенін, жаңа мүшенің бүкіл қауым үшін маңызды екенін көрсеткен.
Мұндай тойларда:
- арнайы тағамдар дайындалған, әсіресе сүт тағамдары мен тәттілер;
- жоралғылар таратылған – бұл қуаныштың жұғысты болуын білдіреді;
- жақын-жуықтар тілек айтып, баталарын берген;
- ұлттық ойындар мен ән-күйлер орындалған;
- балаға арнайы заттар (бесік, киім, төсек) сыйға тартылған.
Мұндай жиындар тек көңіл көтеру емес, сонымен қатар ұлттық бірлікті нығайтудың құралы болған.
Тұңғыштың дүниеге келуі – әр отбасы үшін естен кетпес сәт. Бұл оқиғаға қатысты орындалатын ырымдар мен дәстүрлер – халқымыздың рухани байлығы мен дүниетанымының айғағы. Бүгінде бұл рәсімдердің кейбірі ұмытылғанмен, олардың мәні мен маңызы әлі де сақталып келеді. Өйткені олар жаңа өмірдің басталуын құрметтеп, оны қорғауға арналған терең сенімдерге негізделген.
