Мазмұны
Әрбір халықтың тұрмысы табиғи ортаға, тіршілік салтына және қолда бар ресурстарға тікелей байланысты қалыптасады. Көшпелі өмір сүрген қазақ халқы үшін күнделікті қолданылатын заттардың жеңіл, берік әрі көп қызмет атқаруы өте маңызды болған. Осындай талаптарға толықтай сай келген материал — киіз. Бұл бұйым тек қарапайым жабын ғана емес, ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтының ажырамас бөлігіне айналған. Киіздің қазақ тұрмысында кең таралу себептерін тереңірек түсіну үшін оның ерекшеліктері мен қолданылу аясын жан-жақты қарастырған жөн.
Қолайлылық пен қолжетімділік
Көшпелі өмір салтына бейімделген бұйым ең алдымен жеңіл әрі оңай жасалуы тиіс болған.
- киізге қажетті шикізат — қойдың жүнінен алынды, ал қой шаруашылығы — қазақ өмірінің негізі;
- киіз жасау үшін күрделі құрал-жабдық қажет болмады, ал дайын бұйымды көші-қон кезінде бірге алып жүру өте ыңғайлы болды;
- жүн өңдеу мен киіз басу ұжымдық, қауымдастықпен жасалатын жұмыс ретінде қалыптасты;
- дайын бұйымдар жеңіл болғанымен, жылуды жақсы сақтап, жел мен ылғалдан қорғай алды.
Осы қасиеттерінің арқасында киіз көшпенділер үшін таптырмас материалға айналды.
Күнделікті өмірдегі көпқызметтілік
Қазақтың дәстүрлі тұрмысында киіз бұйымдар әртүрлі мақсатта қолданылып, бірнеше міндетті қатар атқарды.
- Киізден киіз үйдің жабын бөліктері дайындалды. Оның ішінде туырлық, үзік және түндік сияқты элементтер үйдің ішін суықтан, желден, жаңбыр мен қардан қорғайтын қалқан болды.
- Киізден жасалған текемет, сырмақ, алаша сияқты бұйымдар үйдің ішін сәндеп қана қоймай, еден мен қабырғаны жылы ұстауға көмектесті. Бұл бұйымдарда қолданылған ою-өрнектер эстетикалық мәнге де, символдық мағынаға да ие болды.
- Киіз төсеніштер мен жамылғылар көш кезінде аса қажет бұйымдардың бірі саналды. Олар жеңіл, ықшам әрі өте жылы болатын, сондықтан ұзақ сапарларда көп қолданылды.
Көшпенді тіршіліктің әр бөлшегінде киіздің алар орны ерекше болды.
Мәдени және символдық маңызы
Киізден жасалған әрбір бұйым тек тұрмыстық зат қана емес, халқымыздың дүниетанымын көрсететін рухани құндылық ретінде қабылданды.
- оюлы бұйымдарда қолданылған өрнектер ата-бабалардан қалған терең мағынаға ие болды, олар табиғатты, отбасын, өмір циклін бейнеледі;
- шебер әйелдер киіз басу арқылы өз өнерін, қолтаңбасын көрсетті, бұл дәстүр ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырды;
- ұлттық киімдерде, той-мерекелерде киізден жасалған бөлшектер де пайдаланылды;
- киіз бұйымдары көбінесе арнайы жағдайларға арналған — мысалы, қонақ қарсы алу, жаңа үйге кіру, келін түсіру сияқты сәттерде қолданылды.
Киіз — материалдық дүниеден гөрі, рухани болмыстың да бір бөлігіне айналды.
Климатқа бейімділік және қорғаныс қабілеті
Қазақ даласының климаттық ерекшеліктері киіздің жылуды сақтайтын қасиеттерін толық ашып берді.
- Киіз ауа өткізгіш және жылуды ұзақ уақыт бойы ұстап тұратын материал. Осы қасиеті оны жазда салқын, қыста жылы етіп көрсетті.
- Киіз үйдің ішкі қабырғаларына төселген киіз ауа райының күрт өзгерісіне қарамастан, жайлылықты қамтамасыз етті.
- Киіз желге төзімді, ылғалға шыдамды, ұзақ уақытқа жарамды болып келеді. Бірнеше маусым бойы өзінің сапасын жоғалтпай қолдануға мүмкіндік берді.
Бұл артықшылықтар көшпенді тұрмыста жайлылық пен сенімділікті қамтамасыз етті.
Киіз — көшпенді өмірдің нағыз әмбебап шешімі. Ол өндірісі жеңіл, салмағы аз, қызметі көп және ұзаққа жарамды бола отырып, қазақ тұрмысына мызғымас орын алды. Тек практикалық жағынан ғана емес, рухани және көркемдік тұрғыдан да киіз бұйымдар ұлттық болмыс пен мәдениетке айрықша реңк берді. Сол себепті киіз — жай ғана материал емес, ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыстың, дәстүрдің, шеберліктің және бейімделудің көрінісі.
