Мазмұны
Әрбір тәуелсіз елдің тұрақты дамуы үшін берік құқықтық негіз қажет. Конституция – мемлекеттің құқықтық тірегі, азаматтардың бостандығы мен билік құрылымының негізі. Қазақстан Республикасының тарихында Ата Заңды қабылдау ерекше орын алады. Бұл қадам ел егемендік алғаннан кейінгі мемлекеттік қалыптасу жолындағы маңызды кезең болды және демократиялық құндылықтарға бет бұрудың нақты белгісіне айналды.
Тарихи алғышарттар мен жағдайлар
1991 жылы Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады. Бұрынғы кеңестік құқықтық жүйе жаңа талаптарға сай келмейтін еді. Уақытша қабылданған заңдар елдің толыққанды құқықтық құрылымын қамтамасыз ете алмады. Сондықтан заманауи әрі ұлттық мүддеге сай Конституцияны әзірлеу күн тәртібіне шықты.
Жаңа Конституцияның қажеттілігіне әсер еткен негізгі факторлар:
- Кеңес Одағының ыдырауы және бұрынғы заңнамалық негіздің жойылуы;
- егемендікке қол жеткізу және мемлекеттілікті нығайту;
- билік тармақтарының қызметін нақты айқындау қажеттігі;
- адам құқықтары мен бостандықтарын бекіту;
- халықаралық қауымдастықпен тең құқықты қарым-қатынас орнату.
Бұл факторлар жан-жақты ойластырылған, шынайы жағдайларға сай келетін Ата Заңды қабылдаудың өзектілігін арттырды.
Конституция жобасын әзірлеу және қоғаммен талқылау
Ата Заң жобасын әзірлеуге еліміздің белгілі заңгерлері, ғалымдары мен мемлекеттік қызмет өкілдері тартылды. Құжат тек құқықтық ереже ғана емес, қоғамдағы әртүрлі топтардың мүддесін тоғыстырған келісімнің нәтижесі болуы тиіс еді. Конституция жобасы азаматтардың пікірін ескере отырып, ашықтық негізінде қалыптасты.
Дайындық барысы бірнеше кезеңнен тұрды:
- Сарапшылар тобын құру. Бұл топқа конституциялық құқық мамандары, заң саласының ғалымдары мен тәжірибелі заңгерлер кірді.
- Шетелдік тәжірибені зерттеу. АҚШ, Франция, Германия секілді елдердің құқықтық модельдері талданды.
- Қоғамдық талқылау өткізу. Жобаның мәтіні БАҚ беттерінде жарияланып, халықтың ұсыныс-пікірлері жиналды.
- Қорытынды нұсқаны қалыптастыру. Ұсынылған түзетулер негізінде соңғы редакция дайындалды.
- Референдумға әзірлік. Конституция жобасын бүкілхалықтық дауысқа салу туралы шешім қабылданды.
Осы процестің барлығы ел азаматтарының белсенді қатысуымен жүзеге асты.
Референдум және қабылдану сәті
1995 жылғы 30 тамызда Қазақстанда Конституция бойынша республикалық референдум өтті. Бұл күн мемлекет тарихындағы айрықша белеске айналды. Өйткені жаңа Ата Заңды ел халқының өзі дауыс беру арқылы қабылдады.
Референдум аясында:
- елдің барлық өңірінен халық кең көлемде қатысты;
- жобаның мазмұны түсіндіріліп, ақпараттық науқан жүргізілді;
- дауыс беру барысын бақылаушылар қадағалады;
- қатысушылардың шамамен 90 пайызы Конституцияны қолдады;
- 30 тамыз Конституция күні ретінде мемлекеттік мереке болып бекітілді.
Халықтың таңдауы Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде даму бағытын нақтылады.
Конституция құрылымы мен негізгі қағидалары
1995 жылғы Конституцияда Қазақстан демократиялық, зайырлы және құқықтық мемлекет ретінде жарияланды. Құжатта билік тармақтарының бөлінуі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, сондай-ақ мемлекеттік органдардың қызметі нақты белгіленді.
Ата Заңдағы басты қағидалар:
- адамның құқықтары мен бостандықтары – мемлекеттің ең жоғары құндылығы;
- соттардың тәуелсіздігі және кінәсіздік презумпциясы;
- өкілді органдардың сайланбалылығы;
- сөз, дін және бірігу бостандығы;
- мемлекеттік тіл мәртебесі және елдің көпұлтты сипатының мойындалуы.
Осы қағидалар Қазақстанда тұрақты құқықтық жүйенің қалыптасуына жол ашты.
Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдау – ел тәуелсіздігін нығайтқан, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің негізін қалаған шешуші қадам. Бұл құжат ұлттық бірліктің, заң үстемдігінің және қоғамдық келісімнің кепіліне айналды. Ата Заңның қабылдануы еліміздің саяси жетілуін айғақтап, бүгінгі заман талабына сай бейбіт әрі тұрақты даму жолына негіз қалады.
