Мазмұны
Әр халықтың ер-азаматтарының келбетінде сақал мен мұрт тек сыртқы бейненің бір бөлігі ғана емес, терең мағынаға ие болған. Қазақтар үшін де бұл – тек беттегі түк емес, ер-азаматтың ар-ожданын, абыройын, жасын, мәртебесін білдіретін маңызды белгі. Сақал – ақыл мен парасаттың, мұрт – қайрат пен айбынның белгісі саналып, олардың күтіміне айрықша көңіл бөлінген. Сақал мен мұртқа деген құрмет ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырған өмір салтының ажырамас бөлігі болды.
Сақал мен мұрттың рухани және мәдени мәні
Жас жігіт үшін алғашқы мұрт пен сақал шығуы – ер жетудің белгісі. Бұл тек дене өзгерісі емес, қоғамдағы жаңа рөлдің басталуы ретінде қабылданған. Әрбір элементтің өз мәні мен рәміздік сипаты болған.
- ұзын әрі күтілген сақал – үлкендердің даналығы мен беделін танытқан;
- мұрт – батырлықтың, қайсар мінездің белгісі, әсіресе жауынгерлер мен жырауларда кең тараған;
- беттегі түктің мүлде болмауы – жас шағын немесе діни себеппен алынған обетті білдіруі мүмкін;
- қайтыс болған жақыны үшін кейбір азаматтар мұрт немесе сақалын қысқартып, қаралы күйін білдірген;
- сақалдың реттілігі – ішкі тәртіп пен жинақылықтың көрсеткіші болған.
Бұл түсініктер сақал мен мұрттың қоғамдағы тек эстетикалық емес, рухани рөл атқарғанын дәлелдейді.
Күтім жасау дәстүрлері мен тәсілдері
Көшпенді тұрмыс кешсе де, қазақтар тазалық пен ұқыптылыққа ерекше мән берген. Ер-азаматтар сақал мен мұртты күтіп, оларды таза әрі жинақы күйде ұстауға тырысқан.
- Сақалды тарау үшін арнайы сүйектен немесе ағаштан жасалған тарақ қолданылған. Мұндай бұйымдар көбінесе әке мен баланың арасында мұра ретінде өткен.
- Қиюға өткір пышақ, ұстара немесе арнайы қайралып дайындалған құралдар пайдаланылған. Әдетте бұл рәсім жұма күндері не мереке қарсаңында жасалған.
- Жууға көбіне бұлақ суы немесе қар суы қолданылған, себебі оның табиғи тазалығы сақалға жұмсақтық пен жарқырау берген.
- Кей ерлер сақалға қымыз, ерітілген май немесе шөп тұнбаларын жаққан. Бұл әдістер шаштың қатаюы мен кебуінен сақтаған.
- Жаз мезгілінде сақал сәл қысқартылса, қыста керісінше, бет тоңбауы үшін ұзартыла түскен.
Бұл күтім рәсімдері үлкен сабырлықпен, ішкі тәртіппен жасалған, ешқашан жеңіл-желпі қаралмаған.
Этикет пен сақал-мұртқа құрмет
Сақал мен мұрт тек жеке келбет емес, қоғамдық этикеттің де бір бөлігі болған. Оларға құрметпен қарау – ер адамның өз-өзіне және өзгенің абыройына деген қарым-қатынасының көрінісі.
- бөтен адамның сақалына қол тигізу әдепсіздік саналып, намысқа тиетін іс болған;
- дау кезінде үлкен кісі тек мұртын сипап қойса, бұл ашуын тежеп, сабырын көрсеткен белгі болған;
- сақалдан түскен қыл жерге түссе, оны көтеріп алу – өзін-өзі сыйлау белгісі ретінде қабылданған;
- жас жігіттер сақал өсіруде үлкендердің рұқсатын күтетін, бұл – тәрбие мен сыйластықтың көрінісі;
- шайқаста қарсыластың мұртына қасақана зақым келтіру – масқаралау болып есептелген.
Бұл тәртіп пен сыйластық нормалары ерлер арасындағы қарым-қатынасты үйлестіріп отырған.
Қазақ халқы үшін сақал мен мұрт – ер азаматтың сыртқы ғана емес, ішкі болмысының айнасы болған. Оларға күтім жасау – тазалық пен салт-дәстүрге сай өмір сүрудің бір көрінісі. Мұндай қалып ұқыптылық пен ұлағаттылықты тәрбиелеп, ұрпақ бойына жауапкершілік пен тәртіпті сіңірген. Бүгінде бұл әдет-ғұрыптың мәні ескірмей, қайта қадірленуі тиіс. Себебі шынайы мәртебе мен ер азаматтық бітім – сырттағы емес, ішкі тәрбиеден басталады.
