Мазмұны
Интернет қазіргі өмірдің ажырамас бөлігіне айналды. Ол арқылы адамдар білім алып, жұмыс істеп, табыс табады және қарым-қатынас жасайды. Алайда осы мүмкіндіктермен қатар қауіп те артты — онлайн алаяқтардың саны жыл сайын көбейіп келеді. Олар түрлі айла-тәсілдермен пайдаланушыларды алдап, сенімге кіріп, ақша не жеке мәліметтерін иемденеді. Осындай кең таралған интернет қылмыстарының бірі – скам. Оның мәнін түсініп, белгілерін ажырата білу әрбір интернет қолданушысы үшін маңызды.
Скам дегеніміз не
«Скам» сөзі ағылшынның scam — «алаяқтық», «алдау» деген сөзінен шыққан. Интернеттегі скам — пайдаланушыны алдап, оның ақшасын немесе жеке деректерін заңсыз жолмен иемденуге бағытталған іс-әрекеттердің жалпы атауы.
Скамның кең таралған түрлері мыналар:
- тез әрі оңай пайда уәде ететін жалған инвестициялық жобалар;
- тауарды көрсетіп, бірақ шын мәнінде жоқ өнімдерді сататын онлайн-дүкендер;
- банк не қызмет көрсету ұйымы атынан келген фишингтік хаттар мен жалған сілтемелер;
- «жүлде ұтып алу» немесе «сыйлық алу» үшін төлем жасауды талап ететін ойындар мен лотереялар;
- танымал тұлғалардың немесе компаниялардың атынан ашылған жалған парақшалар.
Мұндай әрекеттердің барлығы адамның сенімін пайдаланады. Алаяқтар көбіне эмоцияға әсер етіп, оңай табысқа жету немесе ерекше мүмкіндік алу уәдесін береді.
Интернеттегі алаяқтықты қалай тануға болады
Көп жағдайда скамның бірнеше ортақ белгісі бар. Оларға назар аудару алаяқтардан сақтануға көмектеседі.
- Тым тартымды уәделер. Егер жоба ешқандай күш жұмсамай жоғары табысқа жеткіземін десе, бұл күмән тудырады. Шынайы инвестиция әрдайым тәуекелмен қатар жүреді және жылдам нәтиже бермейді.
- Ашық ақпараттың жоқтығы. Сенімді компания әрдайым байланыс деректерін, заңды мекенжайын және клиент пікірлерін көрсетеді. Ал егер сайт мұндай мәліметтерді жасырып, жалған деректер ұсынса, бұл қауіпті белгі.
- Алдын ала төлем талап ету. Көп жағдайда алаяқтар «жүйеге кіру ақысы» немесе «комиссия» сұрайды. Ақша аударылған соң, олар байланысқа шықпай жоғалып кетеді.
- Қысым көрсету мен асықтыру. «Ұсыныс тек бүгінге дейін жарамды» немесе «соңғы екі орын қалды» деген сияқты сөздер ойлануға мүмкіндік бермей, асығыс шешім қабылдатуға бағытталған.
- Күмәнді сілтемелер мен хаттар. Банк немесе мемлекеттік ұйым атынан келген жалған хаттардағы сілтемелер арқылы жеке деректерді енгізу қауіпті. Мұндай хабарламаларды бірден өшірген жөн.
Кез келген ұсақ детальға мән беріп, ақпаратты тексеру — интернеттегі қауіпсіздіктің басты шарты.
Жиі кездесетін скам түрлері
Онлайн алаяқтықтың түрлері көп, бірақ барлығының мақсаты бір – сенімге кіріп, пайда табу.
- инвестициялық пирамидалар өзін «инновациялық қор» немесе «крипто-жоба» ретінде таныстырады;
- онлайн сауда алаңдарында алдын ала төлем сұрайтын, бірақ тауарды жолдамайтын сатушылар бар;
- жалған қайырымдылық қорлары шынайы ұйымдардың атын жамылып, қаражат жинайды;
- «тәжірибесіз жоғары табыс әкелетін жұмыс» ұсынып, оқыту үшін ақша талап ететін жалған агенттіктер кездеседі;
- әлеуметтік желілер мен банк парақшаларының көшірмелерін жасап, пайдаланушылардың жеке деректерін ұрлайтындар да аз емес.
Мұндай тәсілдер адамның эмоциясына әсер ету арқылы іске асады — қорқыныш, ашкөздік немесе аяушылық сезімін пайдаланады.
Скамнан қорғанудың жолдары
Интернеттегі қауіпсіздік ең алдымен сақтықтан басталады. Төмендегі қарапайым ережелерді ұстану арқылы алаяқтықтың алдын алуға болады.
- Ақпараттың дереккөзін тексеріңіз. Төлем жасамас бұрын сайттың немесе компанияның беделін, пікірлерін және ресми байланыс нөмірлерін зерттеңіз.
- Жеке мәліметтерді ешкімге жарияламаңыз. Банк қызметкерлері немесе мемлекеттік органдар ешқашан SMS кодтары мен құпиясөздерді сұрамайды.
- Құпиясөздеріңізді күрделі етіп қойыңыз және екі сатылы аутентификацияны қосыңыз. Бұл кибершабуыл жағдайында қорғауды күшейтеді.
- Антивирустық бағдарламаны қолданыңыз және жүйеңізді үнемі жаңартып отырыңыз. Бұл зиянды сайттарды автоматты түрде бұғаттауға көмектеседі.
- Эмоцияға берілмеңіз. Ұтымды ойлау – ең жақсы қорғаныс. Егер ұсыныс шектен тыс тартымды көрінсе, оның жалған болуы әбден мүмкін.
Сақтық шараларын ұстану арқылы скамға тап болу қаупін едәуір азайтуға болады.
Интернет – шексіз мүмкіндіктер алаңы, бірақ ол сонымен бірге сақ болуды талап етеді. Алаяқтар жаңа әдістер ойлап таба береді, алайда сыни ойлау мен мұқияттылық – ең сенімді қорған. Скам туралы хабардар болу, күмән туғанда тексеру және асығыс шешім қабылдамау – онлайн қауіпсіздіктің басты кепілі.
