Мазмұны
Адам баласы ежелден табиғатпен етене өмір сүріп, оның заңдылықтарын түсінуге ұмтылған. Заманауи метеорологиялық құралдар мен технологиялар пайда болмай тұрып-ақ, халқымыз ауа райының өзгерісін жан-жағындағы құбылыстарға қарап болжаған. Осылайша халық арасында жылдар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған табиғат белгілеріне негізделген ырымдар пайда болған. Бұл білімдер егін егу, мал бағу, күнделікті тұрмыс-тіршілік секілді маңызды салаларда бағыт-бағдар болып, халықтың табиғатпен үйлесімде өмір сүруіне көмектесті.
Жануарлардың ауа райын алдын ала сезуі
Үй жануарлары мен жабайы аңдардың мінез-құлқы ауа райының өзгерісін болжауға мүмкіндік берген. Халық олардың қимылына, ұйықтау әдетіне немесе тосын қылықтарына ерекше мән берген.
- Мысық еденді тырнап, бұрышқа тығылса — күн суытады. Мысықтар жылылық іздеп, алдын ала жылы орын дайындай бастайды.
- Иттің ұлуы немесе мазасыздануы — ауа райының күрт өзгеретініне белгі. Жануарлар атмосфералық қысым өзгерісін ерте сезінеді.
- Бақалар кешкісін қатты бақылдаса — жаңбыр жауады. Ылғалдылықтың артуы олардың белсенділігін арттырады.
- Шіркейлер, шыбындар топталып, мазасыз қимылдаса — найзағай күтіледі. Олар ауадағы статикалық зарядты сезінеді.
- Құмырсқалар илеу ауызын бекітіп жатса — нөсер жаңбыр болады. Бұл — олар тарапынан инстинктивті қорғаныс әрекеті.
Жануарлардың әрекетін бақылау арқылы шаруалар малды алдын ала қорыққа апарып, шөп жинауды дер кезінде аяқтап үлгерген.
Табиғат құбылыстарына негізделген ауа райы белгілері
Жануарлардан бөлек, адамдар өсімдіктерге, бұлттарға, желдің бағыты мен ауадағы иіске де назар аударған. Осындай бақылаулар келесі күн немесе тіпті апта ішінде ауа райының қандай болатынын шамалап айтуға мүмкіндік берген.
- егер кешке шөп иісі ерекше анық сезілсе — таңертең жаңбыр жауады;
- кешкі уақытта кемпірқосақ шықса — келесі күн ашық болады, ал таңертеңгі кемпірқосақ — жаңбырдың белгісі;
- күн қызыл-сары немесе күлгін болып батса — жел тұрады;
- бұлттар биікте және әр деңгейде тез қозғалып жатса — жақында дауыл соғады;
- таңертең шық болса — күн ашық, жауын-шашынсыз өтеді, ал шық болмаса — бұлтты, жауынды ауа райы болады;
- күзде өрмекшілер көп өрмек тоқып жатса — қыс қатты болады.
Мұндай белгілер ауыл шаруашылығында аса маңызды болған. Себебі егіннің шыққаны мен төрт түліктің амандығы тікелей табиғат жағдайына байланысты.
Уақытпен байланысқан маусымдық ырымдар
Бабаларымыз ауа райының құбылыстарын тек белгілер арқылы емес, жылдың қай мезгілі екеніне байланысты да саралаған. Кейбір ырымдар нақты бір күндермен немесе діни мейрамдармен тікелей байланысты болған.
- наурыз айында күн күркіресе — көктем ұзаққа созылады;
- 6 мамыр (Ер Үркер көтерілген күн) жылы болса — жаз жақсы өтеді;
- 12 шілдеде жаңбыр жауса — жаз ылғалды болады;
- тырналар жоғары ұшып, сап түзеп кетсе — күз ұзақ әрі құрғақ болады;
- 14 қазан (Қызыр түні) күні қырау түссе — қыс ерте түсіп, қарлы болады;
- 19 қаңтар (Крещение) жылы болса — көктем кешігеді.
Бұндай маусымдық ырымдар халық күнтізбесінің құрамына айналып, жыл бойғы тіршілікті үйлестіріп отырған.
Неге бұл ырымдарға сенген?
Бұл ырымдардың түбінде бос сенім емес, ұзақ жылдық тәжірибе мен бақылау жатыр. Ауыл адамдары өмірін табиғатқа қарап жоспарлағандықтан, олар үшін бұл болжамдар сенімді әрі пайдалы болған. Әрине, барлық белгі 100% дәл бола бермейді, дегенмен олардың көпшілігі шындыққа жақын.
Қазіргі заманғы метеорологтар да кейбір халықтық болжамдардың ғылыми негізі бар екенін мойындайды. Жануарлардың сезгіштігі, атмосфералық қысымдағы ауытқулар, бұлттардың пішіні мен қозғалысы — бұлардың барлығы ауа райының өзгерісін алдын ала көрсететін факторлар.
Ауа райына қатысты халық ырымдары — бұл тек этнографиялық дерек емес, халқымыздың табиғатпен тығыз байланыста өмір сүргенінің айғағы. Олар ұсақ-түйекке мән беріп, табиғатпен үндестікте өмір сүруді білген. Бәлкім, қазіргі заманда да бізге табиғатқа мұқият қарап, оның үнін тыңдауды қайта үйрену керек шығар.
