Мазмұны
Киіз сандық – қазақ халқының көшпелі тұрмысындағы аса маңызды әрі көп мағыналы бұйымдардың бірі. Бұл тек зат сақтайтын ыдыс қана емес, отбасының байлығы мен берекесінің белгісі, үйдің сәні әрі салтанаты. Әр сандыққа ерекше мән беріліп, оған түрлі ою-өрнектермен безендіру дәстүрі қалыптасқан. Осындай әшекейлер халықтың дүниетанымын, наным-сенімін және ұлттық эстетикасын айқын көрсетеді. Сандықтағы өрнектердің сырын ұғыну – ата-бабаның рухани әлеміне жақындау, ұлттық кодтың мәнін тереңірек түсіну.
Ою-өрнектің мәні мен қызметі
Киіз сандықтардағы әрбір өрнек кездейсоқ таңдалмаған. Шеберлер әр оюға жүректегі ізгі ниетін, отбасына, ел-жұртына деген тілегін сіңіріп, әр бұйымға өз қолтаңбасын қалдырған.
- ою-өрнектер жамандықтан, тіл-көзден қорғайтын ерекше күшке ие деп саналған;
- көпшілік өрнектер шаңыраққа құт-береке, бақ-дәулет тілеп салынған;
- кейбір әшекейлер отбасының тарихы мен ұрпақ сабақтастығын бейнелеген;
- түстер мен пішіндер отбасының әлеуметтік мәртебесін немесе өңірлік ерекшелігін білдірген;
- өрнекпен көмкерілген сандықтар қыз ұзату, келін түсіру сынды ерекше рәсімдерде қолданылып, отбасылық құндылықтың белгісі болған.
Сандық безендіру дәстүрі күні бүгінге дейін жалғасып, ұлттық болмыстың ажырамас бөлігіне айналды.
Негізгі ою-өрнектердің символикасы
Киіз сандықтарда жиі кездесетін өрнектердің әрқайсысының өзіндік мәні бар. Бұл оюлар сандықпен шектелмей, киіз үй жабдықтарында, киімде, тұрмыстық бұйымдарда да кеңінен қолданылады.
- Ең көп кездесетін «қошқар мүйіз» – қойдың иірілген мүйізіне ұқсас ою. Бұл белгі молшылықты, күш-қайрат пен берекені білдіреді. Қазақтар оны үйге ырыс пен сәттілік шақыру үшін қолданған.
- «Жұлдыз» оюы – төрт немесе сегіз қырлы жұлдыз пішініндегі өрнек. Мұндай ою бақыт, ашық аспан, жарқын болашақ пен амандық тілеуді білдіреді. Жұлдыз өрнегі кие мен шуақты символдайды.
- «Түйе табан» – геометриялық пішіндегі өрнек, түйенің ізін елестетеді. Бұл ою төзімділік, сабырлылық пен жолы ұзақ, берекелі өмірге деген сенімді бейнелейді. Осындай өрнекпен көмкерілген бұйымдар ерекше қадірлі саналған.
- «Су» немесе «тіршілік» – ирек, толқынды немесе жылан пішіндес сызықтар. Өрнек өмір, жаңару, ұрпақ жалғастығы мен табыс тілеуді көрсетеді. Мұндай ою үйге тыныштық, сәттілік шақырады.
- Қиылысып жатқан сызықтардан құралған геометриялық композициялар – отбасының, рудың бірлігін, тұтастығын, сабақтастық пен татулықты білдіреді. Осындай өрнекпен көмкерілген сандықтар ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалған.
Әр оюдың астарында халқымыздың даналығы мен өмірлік тәжірибесі жатыр.
Сандықтың тұрмыстағы және мәдениеттегі орны
Киіз сандықтар тек тұрмыстық қажеттілік үшін ғана емес, салт-дәстүр мен рәсімдерде де ерекше рөл атқарған. Оларды безендіру арқылы әр отбасы өзінің ерекшелігін, ұрпақ сабақтастығын көрсеткен.
- сәнді, көркем оюлы сандық – отбасының мақтанышы, ерекше күндері көзге түсетін асыл бұйым;
- ерекше өрнекті сандықтар жас жұбайларға сыйға беріліп, оларға ақ тілек пен береке тіленген;
- белгілі бір ою үлгілері ру, өңір ерекшелігін көрсеткен, сол арқылы отбасының тегін анықтауға мүмкіндік туған;
- мағынасы терең өрнекті сандықтар мұра ретінде беріліп, өткенге құрмет пен болашаққа аманат болып есептелген;
- қазір де киіз сандықтар естелік заттар, ұлттық сәндік бұйым ретінде кеңінен пайдаланылады.
Киіз сандықтардағы дәстүрлі оюлар – халықтың рухани байлығы мен тарихының айғағы. Әрбір өрнек – ұлттың жан дүниесі, жүрек лүпілі. Сандықтың мағынасына мән беру, оның сырын ұғыну – ұлттық мұраға, ұрпақ сабақтастығына құрметпен қарау деп ұғынған жөн.
