Мазмұны
Қазіргі қоғамды смартфонсыз, компьютерсіз немесе телевизорсыз елестету қиын. Сандық құрылғылар жұмыс істеуге, демалуға және байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Алайда көптеген адамдар экран алдында отырған кезде уақыттың қалай өтіп кеткенін байқамай қалады. Бірнеше минут қана видео көру немесе хабарламаны тексеру ниеті бірнеше сағат бойы тоқтаусыз айналдыруға ұласады. Осындай жағдай «экранға залипание» әсері деп аталады. Бұл құбылыс назарды толықтай жаулап алып, мінез-құлықты автоматты әрекетке айналдырады.
«Экранға залипание» әсері нені білдіреді
Бұл термин адамның экранмен әрекеттесуді тоқтата алмай, уақытты сезіну қабілетінің әлсіреуін сипаттайды. Санасынан тыс жаңа ақпарат күту автоматизмге айналады, әрі сыртқы әлем екінші орынға шегінеді. Қоршаған орта көмескіленіп, экрандағы мазмұн басым рөлге ие болады. Психологтар мұндай күйді ми жұмысы мен эмоциялық механизмдер арқылы түсіндіреді.
- жаңартуды қайта-қайта тексеруге деген тұрақты ықылас;
- шаршағанын сезсе де үдерісті тоқтата алмау;
- мақсатсыз әрекетке терең еніп кету;
- уақыттың өтуін сезінудің жоғалуы.
Бұл белгілер бақылаудың әлсірегенін және назардың толықтай цифрлық ортаға берілгенін көрсетеді.
Ми бұл процесте неге белсенді араласады
Адам ағзасы тосын сый мен күтпеген ақпаратты қуаныш сигналымен қабылдайды. Әр хабарлама, бейне немесе реакция кезінде ми дофамин деп аталатын химиялық зат шығарады. Ол ләззат сезімін күшейтіп, әрекетті қайталауға ынталандырады. Сондықтан адам жаңа ақпараттың маңызы төмен болса да, экраннан ажырай алмай қалады.
- Марапат механизмі. Дофамин жаңа нәтиже күткен кезде белсенді бөлінеді. Келесі бейне алдыңғысынан қызықтау болуы мүмкін деген ой туады. Осы күту сезімі назарды ұзақ уақыт ұстап тұрады.
- Шексіз лента әсері. Әлеуметтік желілер алгоритмдер арқылы үздіксіз әрі жеке ұсыныстар береді. Лентада логикалық аяқталу нүктесі болмайды, сондықтан ми тоқтау сигналын таба алмайды. Бұл құбылыс ойынға ұқсайды, себебі «тағы бір қадам» үмітін тудырады.
- Қарқынды стимулдар. Жылдам ауысатын кадрлар, жарқын түстер және эмоциялық дыбыстар шынайы өмірден күшті әсер қалдырады. Күнделікті әрекеттер салыстырмалы түрде баяу және жеңіл болып көрінеді. Сол себепті шынайы міндеттерге қайта оралу қиындайды.
Уақыт өте келе адам миы дәл осындай күшті стимулға ғана жауап беруді үйреніп, есте сақтау және назар қабілеттері әлсірей бастайды.
«Экранға залипание» қандай салдарға әкеледі
Бір қарағанда бұл әрекет зиянсыз көңіл көтеру сияқты көрінеді. Бірақ экранға ұзақ уақыт шоғырлану эмоционалдық және физикалық жағдайға теріс әсер етуі мүмкін. Бейсаналық онлайн-белсенділік әдетке айналғанда, өмір сапасы төмендейді.
- ұйқының бұзылуы және ойды жинақтау қиындығы;
- мотивацияның азаюы және шаршау сезімінің күшеюі;
- әлеуметтік белсенділіктің төмендеуі және шынайы қарым-қатынастан аулақ болу;
- ашуланшақтық және эмоционалдық тұрақсыздық.
Бұл салдар бірден байқалмайды, сондықтан адамдар көп жағдайда себебін түсінбейді.
Экранға тәуелділікті қалай азайтуға болады
Технологиядан толық бас тарту мүмкін емес, бірақ саналы бақылауды қалыптастыруға болады. Әдеттерді басқару және уақытты жоспарлау цифрлық ортаны пайдалы құралға айналдырады.
- Уақытты шектеу. Пайдалану ұзақтығын нақты белгілеу экранмен байланысқа шектеу қойып, тепе-теңдік сақтауға көмектеседі. Таймер немесе еске салғыш қарапайым әдіс ретінде тиімді жұмыс істейді. Уақытты басқару еркіндік сезімін қайтарады.
- Гаджетсіз аймақ құру. Үйдің белгілі бір бөлмелерін немесе күннің кей сәттерін құрылғылардан бос ұстау пайдалы. Осындай үзілістер ақыл-ойды тынықтырып, назарды қалпына келтіреді. Әсіресе ұйықтар алдында тиімді.
- Балама белсенділікті таңдау. Серуендеу, спортпен айналысу немесе шығармашылық хобби миға жаңа ресурс береді. Реал өмірден әсер алу қажеттілігі қайта қалыптасады. Нәтижесінде тәуелділік әлсірейді және көңіл күй жақсарады.
Бұл әрекеттер тұрақты түрде қолданылған кезде экранға тәуелділік айтарлықтай азаяды.
Экранға «залипание» құбылысы цифрлық дәуірдің табиғи бөлігіне айналса да, оның әсерін елемеуге болмайды. Уақытты сезінудің жоғалуы, эмоциялық әлсіздік және әлеуметтік қашықтық адамның мүмкіндіктерін шектейді. Саналы бақылау және дұрыс әдеттер өмірдегі тепе-теңдікті сақтап, психологиялық жайлылықты қалпына келтіреді. Нақты әлемнің құндылығын сезіну үшін кейде экранды өшіру жеткілікті.
