Мазмұны
Таулы аймақтардағы тіршілік әрқашан ерекше жағдайлармен және жергілікті тұрғындардың ерекше дағдыларымен байланысты. Жоғары үстірттер, таза ауа және тәуліктік температура ауытқулары жазық жерлерге қарағанда бөлек орта қалыптастырады. Осындай өңірлерде күнделікті тіршілік ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен бейімделу механизмдерінің ықпалымен құрылады. Уақыт өте келе мұндағы тұрғындардың денсаулықты сақтауға және табиғи сынақтарға төтеп беруге арналған ерекше қабілеттері айқындала түседі. Бұл құбылыстар Эквадорда ерекше байқалады, себебі елдің едәуір бөлігі 2 000 м-ден жоғары аймақтарда өмір сүреді.
Биік таудың табиғи және климаттық ерекшеліктері
Анд тауларының биік белдеулерінде өмір сүру үнемі табиғи құбылыстармен байланыста болуды талап етеді. Сирек ауа тыныс алу жүйесіне ерекше жүктеме түсіріп, организмді мүлде басқа деңгейде жұмыс істеуге итермелейді. Температураның күн ішінде күрт өзгеруі төзімділікті қажет етеді.
Бұл аймақтың тұрмысын түсіну үшін негізгі табиғи ерекшеліктерді атап өткен жөн.
- оттегінің аздығы организмді белсенді жұмыс істеуге мәжбүрлейді, нәтижесінде қан құрамында эритроциттер саны артады;
- ауа райының құбылмалылығы жылы кезеңде де сырт киімнің қажет екенін көрсетеді, себебі температура кез келген уақытта күрт өзгеруі мүмкін;
- күн сәулесінің өте күшті болуы ультракүлгін жүктемені арттырады, сондықтан жергілікті тұрғындар бас киімдер мен тығыз маталы киімдерді жиі пайдаланады;
- ойлы-қырлы жер бедері қозғалысты қиындатқанымен, тұрақты физикалық белсенділікті қамтамасыз етеді.
Бұл факторлар таулы аймақтағы өмір сүру жағдайын анықтайды.
Жергілікті тұрғындардың табиғи бейімделуі
Биік белдеуде өмір сүретін адамдардың организмі біртіндеп арнайы бейімделу қасиеттерін қалыптастырады. Андтардың өсіп-өнген халқы сирек ауаны және күннің күшін жеңіл қабылдайтын физиологиялық ерекшеліктерге ие.
Төменде биік аймақта тұратын адамдарға тән бейімделу мысалдары берілген.
- Организм төмен қысымға төзімді бола түседі. Осындай физиологиялық өзгерістер ұзақ физикалық жүктемеге шыдамдылық береді. Мұндай бейімделу биікте дүниеге келген адамдарда анық байқалады.
- Жүрек-тамыр жүйесі биіктіктің өзгерісіне тез жауап бере алады. Тіндердің оттегімен қамтамасыз етілуін тұрақты деңгейде ұстау қабілеті қалыптасады. Бұл қасиет күнделікті белсенділікті жеңілдетеді.
- Тыныс алу жүйесі тиімді жұмыс істеуге бейімделеді. Өкпенің ауа қабылдау көлемі артып, терең тыныс алуға мүмкіндік туады. Осы арқылы адам тіік соқпақтармен жүруді оңай игереді.
- Балаларда бейімделу ерте жастан басталады. Олар салқын ауаға, желге және белсенді қозғалысқа төзімді болады. Мұндай тәжірибе жас организмді тез нығайтады.
Бұл мысалдар биіктіктің адамға әсерін табиғи түрде жеңілдететін физиологиялық механизмдерді көрсетеді.
Тұрмыс, тамақтану және мәдени ерекшеліктер
Таулы өңірлердің күнделікті өмірі климат талаптарына сай қалыптасады. Тұрғындар денсаулықты сақтау үшін энергияны үнемдейтін әдеттерді таңдайды. Тамақтану ерекше маңызға ие, өйткені организмге қосымша қуат қажет.
Мұндай тұрмыс салты ғасырлар бойы қалыптасқан жүйеге негізделген.
- калориясы жоғары тағамдар суық түндерде денені жылы ұстауға көмектеседі;
- ас мәзірінде жүгері, бұршақ тұқымдастар және жергілікті көкөністер жиі кездеседі, олар ұзаққа созылатын күш береді;
- табиғи өнімдер денеге түсетін салмақты азайтады;
- азық-түлік сақтау әдістері құбылмалы ауа райына бейімделген.
Бұл әдеттер денсаулықты сақтауға және қажыр-қайратты тұрақты ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік өмір және еңбек әрекеті
Таулы аймақтарда өмір сүру ырғағы біршама өзгеше. Эквадор тұрғындары қолөнермен, шаруашылықпен және саудамен айналыса отырып, әлеуметтік бірлікті сақтайды. Күшті дұрыс бөлу дағдысы олардың еңбек мәдениетінің негізгі бөлігіне айналған.
Төменде осы өңірдегі әлеуметтік және еңбек дағдыларының мысалдары келтірілген.
- Еңбек күні ерте басталады. Бұл таңғы салқынды тиімді пайдаланып, ауыр жұмыстарды шаршамай орындауға көмектеседі. Мұндай тәсіл энергияны үнемдейді.
- Қоғамдық шаралар адамдарды біріктіреді. Жәрмеңкелер мен дәстүрлі мерекелер жергілікті мәдениетті сақтауға ықпал етеді. Осындай оқиғаларда қалыптасқан байланыстар қоғамды нығайтады.
- Егіншілік ерекше шеберлікті талап етеді. Жер бедеріне байланысты тау баурайлары террассалық әдіспен өңделеді. Бұл тәсіл топырақ эрозиясын болдырмайды.
- Тау жолымен жүру күнделікті өмірдің бөлігіне айналады. Бұл физикалық төзімділікті арттырып, денсаулықты нығайтады.
Бұл мысалдар биік таулардағы өмірдің еңбек пен әлеуметтік қарым-қатынастармен қалай ұштасатынын көрсетеді.
Эквадордың биік өңірлері адамның күрделі табиғи жағдайларға қалай бейімделетінін айқын дәлелдейді. Климатқа икемделу өмір салтын шынықтырып, дәстүр мен заманауи мүмкіндіктерді біріктіреді. Жергілікті халық мәдени тамырларын сақтай отырып, биікте толыққанды өмір сүре алады. Осындай үйлесімділік таулы аудандарды ерекше ортаға айналдырып, олардың өмірін бірегей әрі қызықты етеді.
