Мазмұны
Мұздықтар сырттай өзгермейтіндей көрінгенімен, олардың өмірі үздіксіз қозғалыс пен өзгеріске толы. Бұл алып мұз массалары жер бедерін қалыптастырып, климатқа әсер етеді және планетаның алыс өткенінен дерек сақтайды. Ұзақ уақыт бойы адамзат оларды тек суық аймақтардың белгісі ретінде қабылдады. Ғылыми зерттеулер бұл көзқарасты түбегейлі өзгертті. Мұздықтардың ерекшеліктерін түсіну табиғи үдерістер мен болашақтағы өзгерістер арасындағы байланысты тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
Мұздықтар қалай қалыптасады
Мұздықтардың түзілуі ерімей жиналған қардан басталады. Уақыт өте келе жаңа қабаттардың қысымымен қар тығыздалып, мұзға айналады. Бұл үдеріс ондаған жылға, кейде бірнеше ғасырға созылуы мүмкін. Нәтижесінде өз салмағымен баяу қозғала алатын құрылым пайда болады. Осылайша мұздық қарапайым мұз емес, дербес геологиялық дене ретінде қалыптасады.
Мұздықтар қозғала алады
Сырттай тыныш көрінгенімен, мұздықтар үнемі қозғалыста болады. Олар таудан төмен сырғып немесе жазықта жайылып отырады. Қозғалыс жылдамдығы тәулігіне бірнеше сантиметрден бірнеше метрге дейін жетуі мүмкін. Мұндай өзгеріс массаның қысымымен және төменгі қабаттардың еруімен байланысты. Осы қасиет арқылы мұз жыныстарды тасымалдап, жер бедерін өзгертеді.
Келесі мысалдарға өтпес бұрын, қозғалыстың ландшафтқа әсері айқын екенін атап өткен жөн.
- мұздықтар тау жыныстарын тегістеп, ерекше бедер қалыптастырады;
- тасымалданған сынықтар морена түзеді;
- мұз қозғалысы аңғарларды жұмсақ пішінге келтіреді;
- қысым әсерінен жарықтар мен мұз опырылуы пайда болады.
Бұл іздер мұз ерігеннен кейін де мыңдаған жыл сақталады.
Ежелгі климаттың қоймасы
Мұздықтар өткен климат туралы бірегей дерек көзі саналады. Мұз қабаттарының ішінде ауа көпіршіктері, шаң және жанартаулық күл сақталады. Ғалымдар керндер арқылы әр дәуірдегі атмосфера құрамын зерттейді. Осындай талдау жүздеген мың жылдық климаттық өзгерістерді қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Басқа табиғи нысандар мұндай дәл ақпарат бере алмайды.
Планетаның тұщы су қоры
Жер бетіндегі тұщы судың орасан бөлігі мұздықтарда жинақталған. Бұл қор өзен жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Жылы мезгілде мұздың еруі миллиондаған адамды сумен қамтамасыз етеді. Мұз көлемінің өзгеруі теңіздер мен мұхиттар деңгейіне тікелей әсер етеді. Сондықтан олардың жағдайы полярлық аймақтармен ғана шектелмейді.
Мұз тек полюстерде ғана емес
Көпшілік мұздықтар тек Арктика мен Антарктидада кездеседі деп ойлайды. Шын мәнінде олар тропиктік ендіктерде де бар. Биік таулар экватор маңында да мұздың сақталуына жағдай жасайды. Анд таулары мен Шығыс Африкадағы массивтер осының айқын мысалы. Бұл құбылыс биіктіктің географиялық ендіктен кейде маңыздырақ екенін дәлелдейді.
Ақпаратты жинақтау үшін аз танымал бірнеше деректі бөліп көрсетуге болады.
- Мұздықтар жарықтар мен үйкеліс салдарынан дыбыс шығара алады.
- Мұздың көгілдір түсі қызыл жарықтың жұтылуымен түсіндіріледі.
- Кейбір мұз массивтерінің астында көлдер мен тұтас экожүйелер жасырынған.
Әр тармақ мұз әлемінің күрделілігін айқындай түседі.
Мұздықтар және қазіргі заман
Соңғы онжылдықтарда көптеген мұздықтардың көлемі жылдам азайып келеді. Бұл құбылыс климаттың өзгеруінің маңызды көрсеткіші ретінде қарастырылады. Ғалымдар серіктер мен жер үсті өлшеулерін пайдаланып, осы үдерістерді бақылауда ұстайды. Алынған мәліметтер экожүйелер мен жағалаулық аймақтар үшін ықтимал салдарды болжауға көмектеседі. Осылайша мұз ғылым назарындағы басты нысандардың бірі болып қала береді.
Мұздықтар тек қатып қалған су массасы емес, планеталық жүйенің белсенді элементтері болып саналады. Олар жер бедерін қалыптастырып, су айналымын реттейді және өткен заманнан сыр шертеді. Осындай нысандарды зерттеу климат пен адам өмірінің өзара байланысын терең түсінуге жол ашады. Олардың маңызын ұғыну мұзды сақтаудың өзектілігін айқын көрсетеді. Сол себепті мұздықтарға деген қызығушылық ғылым дамыған сайын арта түсуде.
