Мазмұны
Адамның уақытты қабылдауы бірден қалыптаспайды, ол жасқа, тәжірибеге және ойлау ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Кішкентайлар үшін бір күн шексіз болып көрінеді, минуттар ұзаққа созылады, ал мерекелер мен демалыстарды күту – шексіз уақыт секілді сезіледі. Балалық шақтағы әр сағаттың созылып жатқандай әсері көптеген ересектердің есінде. Бұл құбылыс – жай ғана елес емес, оның астарында нақты психологиялық және физиологиялық себептер жатыр. Осы мақалада біз неге балаға уақыт баяу өтіп жатқандай көрінетінін жан-жақты талдаймыз.
Уақытты қабылдауға мидың дамуы қалай әсер етеді
Балаларда, әсіресе 6–10 жас аралығында, мидың негізгі құрылымдары әлі де қалыптасу үстінде болады. Алдыңғы маңдай бөлігі – назар, жоспарлау және өз-өзіңді бақылау процестері үшін жауап беретін ми аймағы – біртіндеп жетіледі.
- назар жылдам ауысады, зейін тұрақсыз;
- уақыт аралығын бағалау қабілеті әлі қалыптаспаған;
- «бұрын», «кейін» деген түсініктер нақты орнықпаған;
- оқиғалардың эмоциялық қанықтылығы уақытты созып жібереді.
Жаңа ақпарат көп болған сайын, ми оны өңдеуге көбірек уақыт жұмсап, уақыттың «созылып» жатқандай әсерін тудырады.
Жадтағы әсерлер мен субъективті қабылдау
Ғалымдар уақытты қабылдау адамның есінде сақталған ерекше оқиғалардың санына байланысты деген пікір айтады. Көбірек есте қаларлық сәттер болған сайын, сол кезең ұзақ болып сезіледі.
Мұны мынадай мысалдар арқылы түсіндіруге болады:
- Бала алғаш рет мектепке барады немесе пойызға отырады – бұл жаңа және әсерлі оқиғалар ұзаққа созылғандай әсер қалдырады.
- Ересек адам күнделікті әдеттегі істермен айналысқанда уақыттың қалай өтіп кеткенін байқамай қалады.
- Сабақ кезінде зерігіп отырған бала үшін әрбір минут мәңгілікке созылғандай көрінеді.
Биологиялық себептер мен дене ерекшеліктері
Баланың организмі ересек адамнан едәуір өзгеше. Бұл да уақытты сезінуіне тікелей ықпал етеді.
- жүрек соғысы жиі, ал ішкі ырғақтар жылдамырақ;
- өмірлік тәжірибе аз болғандықтан салыстыратын негіздер жоқ;
- күн тәртібінің тұрақсыздығы уақытты бағалауды қиындатады;
- қуану мен күту сияқты эмоциялар уақытты субъективті түрде баяулатады.
Осы физиологиялық факторлар баланың уақытты баяу сезінуін күшейтеді.
Эмоция мен мінез-құлықтағы көріністер
Бала күткен кезде шыдамсыздық танытуы – тек қана тәрбие мәселесі емес, бұл оның уақытты сезінуіндегі шынайы ерекшелік.
Мұндай жағдайлар жиі кездеседі:
- бала қайта-қайта «қашан?» деп сұрайды;
- күту барысында ашуланып, мазасызданады;
- қызық болмаса – жылап немесе қыңқылдай бастайды;
- уайым немесе қобалжу да минуттарды созып жібереді.
Мұндай сәттерде ересектер түсіністікпен қарап, баланың сезіну қабілетін ескергені жөн.
Баланың уақытты дұрыс қабылдауына қалай көмектесуге болады
Баланы уақытқа бейімдеу үшін нақты және көрнекі құралдар қолдану тиімді. Ең бастысы – оған уақытты түсінуге көмектесетін қарапайым тәсілдер ұсыну.
Мұндай тәсілдерге мыналар жатады:
- Таныс ұғымдармен салыстыру. Мысалы, «екі мультфильм өткенше» деп айту «қырық минут» дегеннен әлдеқайда түсінікті.
- Сағат, құмсағат немесе таймер қолдану. Бұл құралдар уақыт аралығын нақты әрі көрнекі түрде көрсетеді.
- Күту уақытын ойын немесе тапсырма арқылы толтыру. Бұл кезде бала уақытты байқамай өткізеді.
- Күн тәртібін жүйелеу. Белгілі бір режим уақытты сезінуді оңайлатады.
- Шыдамдылығы үшін мадақтау. Бұл балада жағымды ассоциация қалыптастырады.
Мұндай тәсілдер баланың субъективті уақыт қабылдауын жеңілдетеді.
Балалар үшін уақыт – тек сағат тілінің қозғалысы емес, ол әсер мен оқиғаларға толы шексіз кеңістік. Жаңа тәжірибе мен эмоцияларға бай кезеңде әр күн ерекше және ұзақ болып сезіледі. Осы ерекшелікті түсіне отырып, ата-ана баламен қарым-қатынаста шыдамдырақ бола алады және оның дамуына үлкен үлес қосады. Уақыттың баяу өтуі – балалық шақтың бірегей сипаты, оны бағалап, дұрыс бағытта пайдалану маңызды.
