Мазмұны
Адамның қабылдау әлемі көзге көрінгеннен әлдеқайда күрделі әрі бай. Кейде сезім мүшелерінің шекарасы бұлдырап, көру, есту және дәм сезу бір-бірімен ерекше түрде байланысады. Біреулер музыкадағы дәм реңктерін ажырата алады, енді бірі дыбыстарды түрлі түсті толқындар немесе пішіндер түрінде «көреді». Мұндай құбылыс синестезия деп аталады және ол ғалымдар мен өнер иелерінің назарын көптен бері тартып келеді. Бұл ерекше қабілетті түсіну үшін оның табиғаты мен көріністерін қарастырған жөн.
Синестезия дегеніміз не
Синестезия – бір сезім мүшесінің тітіркендіргіші басқа сезім мүшесінің реакциясын тудыратын қабылдау ерекшелігі. Мысалы, адам белгілі бір әріптерді түстермен байланыстыруы немесе дыбыстарды көрініс ретінде елестетуі мүмкін. Мұндай әсер елес не ауру белгісі емес – бұл мидың ерекше жұмыс істеу тәсілі.
Ғалымдардың пікірінше, синестетиктердің миында түрлі қабылдау аймақтары арасындағы байланыс белсендірек жүреді. Соның нәтижесінде көру, есту және сипап сезу орталықтары бір-бірімен қатар іске қосылады.
Бұл құбылыстың көптеген түрі бар, олардың әрқайсысы өзінше ерекше сипатқа ие.
- дыбыс-түс синестезиясы – адам әр дыбысты немесе музыкалық нотаны белгілі бір түспен байланыстырады;
- әріп-түс синестезиясы – әріптер мен сандар нақты түстермен үйлеседі;
- жанасу-дәм синестезиясы – денеге тиген сезім дәм әсерін тудырады;
- музыкалық-кеңістік синестезиясы – дыбыстар кеңістіктегі нысандар ретінде қабылданады;
- сөз-дәм синестезиясы – сөздер дәм немесе иіс ассоциациясын тудырады.
Көп жағдайда бұл түрлер бірігіп, әр синестетиктің өзіндік, қайталанбас сезім әлемін қалыптастырады.
Синестезия не себептен пайда болады
Бұл құбылыстың себебі жайында ғалымдар арасында ортақ пікір жоқ. Бірнеше ғылыми көзқарас оны әртүрлі қырынан түсіндіреді.
- Нейрондық теория. Жаңа туған нәрестелердің миында түрлі сезім аймақтары арасындағы байланыс тығыз болады. Уақыт өте келе бұл байланыстардың көбі әлсірейді, ал кейбір адамдарда сақталып, синестезияны тудырады.
- Генетикалық бейімділік. Зерттеулер мұрагерлік ықтималдығын растайды. Егер ата-аналардың бірі синестетик болса, баласында да осындай ерекшелік байқалуы мүмкін.
- Шығармашылық белсенділік. Суретшілер, музыканттар мен ақындар арасында синестетиктер жиі кездеседі. Көркем бейнелермен, әуендермен және эмоциялармен тұрақты жұмыс істеу мида ерекше нейрондық байланыстардың қалыптасуына әсер етеді.
Бұл теориялардың барлығы шындықтың бір бөлігін түсіндіреді, бірақ құбылысты толық ашып бере алмайды. Демек, синестезия бірнеше фактордың қосындысынан туындайтын күрделі табиғи ерекшелік.
Синестезия өмірде қалай көрінеді
Синестетиктер үшін әлем әдеттегіден әлдеқайда бай түстер мен реңктерге толы. Олардың қабылдауы терең әрі көпқабатты, бұл шығармашылыққа және күнделікті әрекетке ерекше әсер етеді.
- көптеген адамдар музыка тыңдағанда жарықтың жарқылын немесе қозғалып тұрған түстерді көреді;
- әріптер мен сандар эмоциялық реңкке ие болып, өз «мінезімен» қабылданады;
- иістер түстермен немесе пішіндермен байланысып, ерекше сезім бейнелерін тудырады;
- әр адамның дауысы «жылы», «суық», «тегіс» немесе «қатқыл» ретінде естіледі;
- кейбірі сөздерді оқығанда олардың дәмін сезетінін айтады – мысалы, есім тәтті болып көрінеді, ал «тас» сөзі металл дәмін еске түсіреді.
Мұндай қабылдау өмірге кедергі келтірмейді, керісінше есте сақтауды және бейнелі ойлауды күшейтеді.
Синестезия туралы қызықты деректер
Синестезия – адам танымының ең әдемі әрі жұмбақ құбылыстарының бірі. Төмендегі деректер оның ерекшелігін тереңірек ашып көрсетеді.
- Алғашқы сипаттамалар. XIX ғасырда бұл құбылыс ғылыми түрде зерттеле бастады. Мысалы, суретші Василий Кандинский түстерді «естіген» және музыканы «көрген», бұл оның шығармаларында айқын байқалады.
- Музыкамен байланыс. Композитор Александр Скрябин әр дыбысты белгілі бір түспен сәйкестендіріп, тіпті музыкадағы түстерді көрсетуге арналған арнайы «түстік орган» ойлап тапқан.
- Сирек кездесетін қасиет. Статистика бойынша, Жер тұрғындарының шамамен 4–5 пайызы синестезияға ие, бірақ көпшілігі бұл ерекшелігін қалыпты нәрсе деп санайды.
- Жадқа пайдасы. Синестетиктер күрделі ақпаратты оңай есте сақтайды. Түстік немесе дәмдік байланыстар олардың ойлауын айқын әрі бейнелі етеді.
- Ғылыми зерттеулер. Заманауи МРТ технологиясы синестетиктердің миында ассоциацияға және эмоцияға жауап беретін аймақтардың белсендірек жұмыс істейтінін көрсетті.
Бұл деректер синестезияның нақты биологиялық негізі бар екенін дәлелдейді және оны қиялдың жемісі деп санауға болмайды.
Синестезия – адамның шексіз мүмкіндігін паш ететін ерекше мысал. Дыбысты «көру» немесе түсті «есту» қабілеті біздің миымыздың бейімделгіштігі мен күрделілігін көрсетеді. Мұндай адамдардың арқасында өнер мен ғылым жаңа реңктерге ие болып, адам қабылдауының шекарасы кеңейе түседі.
