Мазмұны
Қазақ халқының тарихы көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты және бұл өмір салты дүниеге, кеңістікке және қоғам құрылымына деген ерекше көзқарасты қалыптастырды. Даланың қатаң табиғаты адамнан ұтқырлықты, бейімделгіштікті және табиғи ырғаққа құрметпен қарауды талап етті. Сондықтан көшпенділердің баспанасы тек тұрмыстық қажеттілік қана емес, терең философиялық және мәдени мәнге ие қасиетті нышанға айналды. Киіз үй бірлік, үйлесім, ұрпақ сабақтастығы және ішкі тәртіп идеяларын біріктіріп, ғасырлар бойы мемлекеттіліктің көрінісі ретінде сақталды.
Киіз үйдің дәстүрлі өмірдегі орны
Киіз үй отбасының орталығы әрі адамның табиғатпен байланысын айқындайтын кеңістік болды. Оның құрылымы әлем моделі ретінде қабылданып, әрбір бөлшегі өзіндік мәнге ие саналды. Киіз үй қыста жылу сақтап, жазда салқындық берді, ал қатты жел мен аптапқа қарсы мықты қалқан болды. Бір қарағанда қарапайым көрінетін бұл баспана көшпелі қоғам үшін тұрақтылық пен рухани тұтастықтың белгісіне айналды.
- дөңгелек пішін бүтіндікті білдірген;
- түндік аспан мен жерді жалғастырған;
- кереге ру бірлігінің белгісі болған;
- шаңырақ өмірдің жалғасуын меңзеген.
Осындай терең мазмұн киіз үйді мәдени құндылықтың негізіне айналдырды.
Қоғамдық құрылымдағы маңызы
Киіз үйдің ішкі құрылысы әлеуметтік қатынастар мен отбасы рөлдерінің тепе-теңдігін көрсетті. Үй ішіндегі тәртіп дала заңдарының бір бөлігі ретінде қабылданып, мемлекетті басқару қағидаларымен үндесті.
- Киіз үйдің ортасы жоғарғы биліктің нышаны саналды. Онда отбасының жүрегі – ошақ орналасты. Бұл жерден маңызды шешімдер туындап, бірлік пен тұтастықты сақтаудың маңызы айқындалды.
- Оң жақ бөлік ерлер аймағы болды. Мұнда қару-жарақ, ер-тұрман және ел қорғауға қатысты заттар сақталды. Бұл кеңістік жауапкершілік пен күштің нышанына айналды.
- Сол жақ бөлік әйелдер тарапына арналды. Онда тұрмыстық бұйымдар мен қажетті құралдар орналасты. Әйелдің үй ішіндегі рөлі шаңырақты сақтау және береке құрумен тығыз байланысты болды.
- Ең құрметті орын қонақтарға берілді. Қонақжайлылық дипломатияның негізі саналып, руаралық татулық пен сенімді нығайтты.
Әрбір элемент қоғамның тұтастығын сақтауда маңызды рөл атқарды.
Мемлекеттік символикадағы киіз үй
Киіз үй мемлекеттіліктің нышаны ретінде ресми рәміздерге енді және ұлттық бірліктің идеясын айқын бейнелейді. Бүгінгі Қазақстанның Мемлекеттік Елтаңбасында шаңырақ бейнесі пайдаланылған. Бұл елдегі барлық азаматтарды бір шаңырақ астына біріктіретін идеяны көрсетеді.
- шаңырақ ортақ үй бейнесін білдіреді;
- кереге халық бірлігін меңзейді;
- алтын түс рухани байлықты бейнелейді;
- шеңбер тұрақтылықты және ашықтықты білдіреді.
Осылайша киіз үй заманауи мәдениетте ұлттық мемлекеттіліктің көрінісі ретінде сақталып келеді.
Киіз үйдің бүгінгі күндегі орны
Қазіргі қоғамда киіз үйге деген қызығушылық артып отыр. Ол күнделікті баспана ретіндегі қызметін жоғалтқанымен, терең философиялық мазмұны әлі де құндылығын жоғалтқан жоқ. Киіз үй тарих пен болашақ арасындағы рухани көпірге айналды.
- Киіз үй тарихи жадыны сақтауға көмектеседі. Ол халықтың тегін және мәдени болмысын танытады. Өткенді танып, ұрпақ сабақтастығын бағалауға ықпал етеді.
- Шаңырақ идеясы адамдарды біріктіреді. Бұл түсінік ортақ мақсат пен жауапкершілікке жетелейді және қоғамдағы ынтымақты күшейтеді.
- Киіз үй сәулет өнерін шабыттандырады. Ұлттық нысандардың, мәдени орталықтардың және көркем ғимараттардың жобаларында киіз үйдің формасы жиі пайдаланылады. Бұл мәдени ерекшелікті айқын көрсетеді.
Киіз үй қазақ рухының беріктігін, ұлттық бірегейлікті және мемлекеттік тұтастықты білдіреді. Ол тек баспана емес, халықтың жан дүниесінің көркем бейнесі. Киіз үйдің мәнін түсіну – өткенді құрметтеп, болашақты сеніммен құруға жасалған қадам.
