Мазмұны
Кез келген халықтың тарихи тағдыры оның өмір салты мен табиғи ортасына тікелей байланысты қалыптасады. Қазақ үшін көшпелі, мал шаруашылығына негізделген тіршілік тек экономикалық тірек емес, ұлттық өзіндік сананың басты өзегі саналады. Халықтың мінезі, дәстүрі, дүниетанымы мен тәртібі – барлығы да осы мал бағумен, табиғатпен етене аралас өмірмен тығыз байланысты дамыды. Қазақтың ұлттық болмысының негізі неге мал шаруашылығы болғанын түсіну – оның бай мәдениеті мен тарихи ерекшелігін тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
Табиғи орта мен көшпелі өмір салты
Қазақстан даласының кеңдігі мен табиғи ерекшеліктері халықты көшпелі тіршілікке бейімдеді. Кең байтақ жазықтарда, күрт ауысып отыратын ауа райында тұрақты егіншілік жүргізу мүмкін болмады.
- жайылымнан жайылымға көшу малдың амандығын, отбасының тоқшылығын қамтамасыз етті;
- су көздерінің тапшылығында үнемі қозғалыста болу – өмір сүрудің негізгі шарты болды;
- табиғаттағы маусымдық өзгерістерге бейімделу үшін қазақтар жазғы және қысқы қоныстарын ауыстырып отырды;
- даланың ормансыз, өзен-көлсіз ашық кеңістігі мал өсіру мен жылқы ұстауға қолайлы жағдай жасады;
- табиғатқа бейімделу мен жол таба білу халықтың өмірге икемділігін, төзімділігін қалыптастырды.
Осындай ерекшеліктер мал шаруашылығы мен көшпелі тұрмысты қазақ қоғамының басты тірегіне айналдырды.
Әлеуметтік құрылым мен тұрмыс
Көшпелі қоғамдағы ішкі қатынастар өзара көмектесу, әділеттілік пен үлкенді сыйлау қағидаттарына негізделді. Бұл құндылықтар ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырды.
- Рулық байланыстар үлкен рөл атқарды. Әр отбасы аймақ, жүз болып бірігіп, бір-біріне сүйеніш әрі қорған бола білді.
- Шаруашылықтың негізі – мал бағу. Мал саны мен сапасы – отбасының әлеуеті мен әлеуметтік мәртебесінің көрсеткіші болды.
- Көшпелі өмір үнемі қозғалысты талап етті. Бұл табиғат ресурсын орынды пайдалану мен табиғатқа ұқыпты қарауға баулыды.
- Киіз үй – көшпеліліктің басты белгісі. Оның тез жиналуы мен жайлы болуы малшылар үшін аса маңызды артықшылық саналды.
- Балалар жастайынан мал шаруашылығына араласып, қиындыққа төтеп беруді үйренді.
Осылайша, тұрмыстық салт-дәстүр мен шаруашылық өмірдің барлығы көшпелі мәдениетпен және мал шаруашылығымен тығыз байланысты өрбіді.
Рухани және мәдени құндылықтар
Малшылар өмірі қазақ фольклоры, өнері, ауыз әдебиеті мен сенімдерінде көрініс тапты.
- батырлық жырлар мен аңыздарда көшпенділердің ерлігі мен табиғатпен тіл табысуы жырланды;
- музыка мен өлең, күй мен терме дала үні, жылқының кісінеуі мен малдың шуымен үндесті;
- дәстүрлі мереке мен салттар табиғат ырғағына, мал төлдеу, көктемгі қоныс ауыстыру сияқты оқиғаларға негізделді;
- қонақжайлылықтың жоғары деңгейі кең далада әр адамды өзге емес, бауыр ретінде қабылдауға негізделді;
- рухани көзқарастар жерге, суға, малға құрметпен қарауға шақыратын әдет-ғұрыптар мен тыйымдарда байқалды.
Қазақтың бай рухани әлемі мен ерекше мәдениеті – көшпелі тұрмыс пен мал шаруашылығының жемісі.
Мал шаруашылығы – қазақтың ұлттық болмысы мен санасының түп қазығы, тек шаруашылық қана емес, бүтін бір халықтың өмір философиясына айналды. Ғасырлар бойы қалыптасқан осы мәдениет, бүгінгі таңда да дәстүр мен өнерде, ұлттық санада айқын көрініс тауып отыр. Пастушылық болмыс – бүгінгі ұрпаққа да өткеннің сабақтастығы мен табиғатқа ілтипатпен қараудың үлгісі бола алады. Осылайша, қазақтың мәдениеті мен тарихының қайнар көзі ретінде мал шаруашылығы мәңгілік мәнін жоғалтпайды.