Мазмұны
Көптеген қалалар заман талабына сай жаңарып, кейде тарихи келбетінен де айырылып жатады. Сондықтан ортағасырлық құрылымы мен қалалық қорған жүйесі әлі де сақталып қалған Таллин секілді қалалар ерекше қызығушылық тудырады. Эстония астанасының ескі бөлігіндегі сақина тәрізді қорған қабырғалары мен мұнаралары уақыт сынынан аман өтіп, бүгінде нағыз тарихи мұраға айналған. Бұл архитектуралық кешен тек туристердің көзайымына айналып қоймай, сонымен қатар мәдени-тарихи маңызын да жоғалтпаған. Мұндай ұзақ мерзімді сақталу тек кездейсоқтықтың емес, бірқатар географиялық, тарихи және қоғамдық факторлардың нәтижесі екені сөзсіз.
Табиғи орналасуының тиімділігі
Таллин қаласының алғашқы орналастырылу орны оның қорғаныс құрылымының сақталуына тікелей әсер етті.
- қала биіктеу жерде орналасқан, ал табиғи бедері оны үш жағынан қорғап тұрды;
- порттың болуы сыртқы байланыстарды жеңілдеткенімен, қаланы жиі соғыс алаңына айналдырған жоқ;
- табиғи шекаралар бейберекет құрылысты тежеп, қорған қабырғаларының орны сақталуына ықпал етті;
- тығыз әрі ықшам ескі қала өмір сүруге ыңғайлы болғандықтан, уақыт өте келе де бұзылмаған.
Осындай жағдайлардың арқасында қала құрылымы сыртқы өзгерістерге төтеп беріп, тұрақты күйінде қала берді.
Тарихи оқиғалар мен билік алмасуы
Тарихи кезеңдердегі салыстырмалы тыныштық пен әртүрлі елдердің басқару үлгісі де сәулеттік мұраны сақтап қалуға әсер етті.
- Таллин бірнеше рет билеуші мемлекеттердің қолына өткенімен, әкімшілік орталық ретіндегі маңызын жоғалтқан жоқ. Дания, Швеция және Ресей империясы қаланың қорған қабырғаларын қиратпай, керісінше, өз мақсаттарына бейімдеді.
- Уақыт өте келе әскери мәнінен айрылған бұл құрылымдар басқа қалалардағыдай сүрілмей, қаланың ажырамас бөлшегіне айналды. Бұған жаңғырту қарқынының баяулығы мен тарихи келбетке құрметпен қарау себеп болды.
- Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Таллин қатты бомбалауға ұшыраған жоқ. Әсіресе ескі қаланың орталығы мен негізгі қорғаныс нысандары аман қалды.
Сөйтіп, Таллин тарихы – жаңарту емес, сақтау жолын таңдаған шешімдердің жиынтығы.
Кеңестік кезеңдегі құрылыс және шектеулі өзгерістер
Көпшілік күтпеген жағдай – кеңес дәуірінде қала қорғанысының үлкен бөлігі сақталып қалды.
- кеңес жоспарларында ескі қаланы түбегейлі қайта құру негізгі мақсаттардың қатарында болмады;
- жаңа тұрғын үйлер мен өндірістік аймақтар қаланың шеткері бөліктерінде салынды;
- қаржы тапшылығы мен орталықтандырылған басқару архитектуралық өзгерістерге жол бере қойған жоқ;
- тарихи нысандар идеологиядан тыс болып саналды, сондықтан көпшілігі тыныш күйде сақталды.
Нәтижесінде, өзгерістердің болмауы – кей жағдайда архитектураны сақтап қалудың тиімді жолына айналды.
Қоғам белсенділігі мен мұраны қорғау қозғалысы
XX ғасырда жергілікті халықтың белсенділігі мен азаматтық бастамалар тарихи орталықты сақтау ісінде шешуші рөл атқарды.
- 1960-жылдары-ақ ескі ғимараттарды бұзуға қарсы қозғалыстар пайда бола бастады. Мұндай бастамаларға сәулетшілер, тарихшылар және қарапайым тұрғындар да атсалысты.
- Қайта құру жылдарында мәдени мұраны сақтау қоғамдық пікірдің маңызды тақырыбына айналды. Тарихи Таллин ұлттық бірегейліктің белгісі ретінде қабылдана бастады.
- Эстония тәуелсіздік алған соң туризмді дамытуды басты бағыт ретінде таңдады. Бұл ортағасырлық орталықты мәдени құндылық қана емес, экономикалық ресурсқа айналдырды.
Қоғам мен билік арасындағы өзара түсіністік арқасында тарихи рух пен сәулет тұтастығы сақталып қалды.
Бүгінде Таллин – қалалық жоспарлау тарихын көзбен көруге болатын тірі мысал. Қаланың көне сақинасы жай ғана тас қабырға емес, ғасырлар тоғысындағы даналықтың жемісі. Табиғи жағдай, сақтықпен қабылданған саяси шешімдер және халықтың жанашырлығы оның өзгеріссіз жетуіне негіз болды. Бұл тәжірибе басқа қалалар үшін де маңызды үлгі бола алады – тарихты сақтау жаңа дамуға кедергі емес, керісінше, оның берік іргетасы.
