Мазмұны
Жазу мәдениеттің, білімнің және ғылымның дамуына әрқашан шешуші рөл атқарды. Әрбір әліпби ауысуы халықтың әдебиеті мен тұрмыс-тіршілігіне айтарлықтай ықпал етті. Қазақ тілі тарихында бірнеше рет графика ауыстырылып, қоғам өмірінің түрлі кезеңдерінде әртүрлі жүйелер қолданылды. Соңғы жылдары елімізде латын қарпіне көшу мәселесі көтеріліп, ол заманауи тілдік реформалардың ең маңызды бағытына айналды. Бұл қадам ғылымда да, қоғамда да кең талқыланып, халықтың ерекше назарын аударды.
Тарихи алғышарттар
Қазақ тілі әр дәуірде бірнеше жазу жүйесін пайдаланды. Әліпбидің өзгеруі саяси, мәдени жағдайларға және әлеуметтік қажеттіліктерге байланысты болды.
- ХХ ғасырдың басында араб графикасы қолданылды. Ол исламдық дәстүрмен байланысты сақтаса да, қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін толық бере алмады. Көптеген дыбыстар дәл таңбаланбағандықтан, сауат ашу қиындық туғызды.
- 1929 жылы латын қарпіне көшу туралы шешім қабылданды. Бұл қадам жазуды жеңілдетіп, еуропалық стандарттарға жақындатты және қазақ тілін шетелдіктерге үйретуді оңайлатты. Алайда 1930 жылдардың соңына қарай латын әліпбиі кириллицамен ауыстырылды.
- Кирилл жазуы жетпіс жылдан астам уақыт қолданылды. Оның негізінде мол әдебиет, оқулықтар мен ғылыми еңбектер жарық көрді. Бірақ кириллица халықаралық ақпараттық кеңістікке бейімделуге белгілі бір шектеулер қойды.
Бұл тарихи деректер әліпби таңдау әр дәуірдің талаптарына сәйкес жүзеге асқанын айғақтайды.
Латын қарпіне көшудің себептері
Бүгінгі таңда латын графикасына көшу жаһандық үрдістермен тығыз байланысты. Бұл тек тілдік емес, сонымен қатар әлеуметтік, мәдени және экономикалық қажеттілікке айналды.
Негізгі себептер:
- қазақ тілін халықаралық стандарттарға жақындату және жаһандық кеңістікке кіріктіру;
- кириллицамен таныс емес шетелдіктер үшін тілді үйренуді жеңілдету;
- цифрлық технологияларға бейімделу, себебі әлемдік ақпараттық жүйелерде латын қарпі қолданылады;
- ұлттық бірегейлікті нығайту және тілді жаңғырту.
Осы факторлар латын қарпін енгізудің стратегиялық маңызын көрсетеді.
Латын қарпінің артықшылықтары
Жаңа әліпбидің бірқатар айқын пайдалы қырлары бар.
- Латын қарпі әлемдік ақпаратқа қолжетімділікті жеңілдетеді. Қазіргі технологиялар, бағдарламалар мен интернет жүйелері негізінен латынға бейімделген. Бір жүйені қолдану халықаралық байланыстарды жеңілдетіп, қазақ тілін әлемге ашық етеді.
- Жаңа әліпби орфографияны оңайлатады. Қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін дәлірек көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бірізді нормаларды қалыптастырып, балалардың оқуын жеңілдетеді.
- Латын қарпі ұлттық мәдениетті танытуға жаңа жол ашады. Латынша жазылған кітаптар мен ғылыми еңбектер шетелдік оқырманға түсінікті бола түседі. Бұл қазақ әдебиеті мен ғылымының кең таралуына жағдай жасайды.
Осы артықшылықтар тілдің дамуына серпін беріп, халықаралық деңгейде танымал етуге ықпал етеді.
Қиындықтар мен кедергілер
Латын қарпіне көшу барысында белгілі бір қиындықтар туындайды.
- оқулықтарды қайта басып шығару және білім беру бағдарламасын бейімдеу қажет;
- мұғалімдер мен студенттерге кең көлемді оқыту жүргізу міндетті;
- аға буынға жаңа әліпбиді меңгеру күрделірек болады;
- реформаны жүзеге асыруға көп уақыт пен қаржы жұмсалады.
Бұл кедергілер бірден шешілмесе де, кезең-кезеңімен еңсеруге мүмкіндік бар.
Латын қарпіне көшу – Қазақстан үшін жаңғыру мен даму символы. Ол ұлттық бірегейлікті күшейтіп қана қоймай, тілдің жаһандық кеңістікте беделін арттырады. Қиындықтарға қарамастан, реформа мәдени, білім беру және ғылыми байланыстарды нығайтуға жол ашады. Латын графикасы заманауи Қазақстанның жаңа кезеңін айқындайтын маңызды белгі болмақ.
