Мазмұны
Қолөнер — халықтың мәдени болмысы мен дүниетанымын бейнелейтін маңызды рухани мұра. Ол өмір салтына, табиғи жағдайға және эстетикалық талғамға сай қалыптасады. Соның ішінде кілем тоқу — тек тұрмыстық қажеттілік емес, сонымен қатар көркемдік ойдың, салт-дәстүр мен наным-сенімнің көрінісі. Қазақстанда бұл өнер көне заманнан бастау алып, көшпелі өмір салтымен тығыз байланыста дамыған. Жай ғана бұйым емес, кілем әр қазақ үйінің жылулығы мен сәнін айқындаған.
Кілем тоқудың бастау көзі мен ерекшеліктері
Көшпенділер өмірінде кілем үй ішін безендірумен қатар, жылу сақтайтын және кеңістікті бөліп тұратын құрал ретінде пайдаланылды. Қазақтар ерте кезден қой жүнін өңдеп, табиғи бояғыштармен түрлі түске бояп, одан тұрмысқа қажетті мата түрлерін жасаған. Тоқу ісінің барлық қыры аналардан қыздарға, әжелерден немерелерге мирас болып жалғасып отырған.
Қазақ кілем тоқу өнеріне тән ерекшеліктер:
- қой жүнін табиғи түрде немесе өсімдіктен алынған бояумен бояу арқылы пайдалану;
- геометриялық және зооморфты өрнектердің басым болуы;
- симметрия мен ырғақтылықты сақтау;
- адам мен жануар бейнелерін салмау, себебі ол көшпелі халықтың рухани тыйымдарымен байланысты;
- көлденең тоқыма станоктарын пайдалану, бұл көшпенді тұрмысқа ыңғайлы.
Мұндай ерекшеліктер қазақтың кілем бұйымдарын басқа халықтардың қолөнерінен даралап тұрады.
Кілем түрлері мен олардың қызметі
Тоқу техникасына, өңірлік дәстүрге және бұйымның мақсатына қарай қазақ кілемдері әртүрлі болып келеді. Әр түрдің өзіндік композициясы, қызметі және символдық мәні бар.
- Кілем — түгі жоқ, тегіс тоқылған бұйым. Онда жиі кездесетін өрнектер – айқын түспен тоқылған геометриялық пішіндер. Мұндай бұйымдар еденге төсеуге, қабырғаға ілуге немесе төсек ретінде қолданылған. Жеңіл әрі жинауға ыңғайлы болғандықтан, көш кезінде де алып жүруге оңай.
- Тұс киіз — киіз үйдің ішкі қабырғасына ілінетін сәндік бұйым. Ол көбіне киізден жасалып, түрлі түсті киіз бөліктерімен өрнектеліп тігілген. Өрнектерінде құт-береке, ұзақ өмір, бақыт сияқты ұғымдар бейнеленген. Тұс киіз келіннің жасауының міндетті бөлігі саналған.
- Алаша — жолақты тоқылған төсеніш. Түстердің алуан түрлілігімен және төзімділігімен ерекшеленеді. Қазақстанның оңтүстік және батыс аймақтарында кең тараған бұл бұйым көбіне еденге немесе төсек үстіне төселген.
- Басқұр — киіз үйдің ішкі керегесіне айналдыра тартылатын жіңішке, ұзын лента. Онда ұсақ, ырғақты өрнектер жиі кездеседі. Басқұр тек сәндік емес, құрылымдық рөл де атқарып, үйдің беріктігін арттырады.
Осы бұйым түрлерінің әрқайсысы өмір салтына, аймақтық дәстүрлерге және халықтың қажеттілігіне қарай қалыптасқан.
Кілемнің мәдени-рухани мәні
Қазақ қоғамында кілем тек тұрмыстық зат емес, рухани және әлеуметтік маңызға ие дүниеге айналған. Онда тек сәндік мақсат емес, терең символика мен мағына жатқан.
- қыз жасауының құрамына міндетті түрде кілем кірген;
- баланың дүниеге келуі, есім қою, бата беру сияқты рәсімдерде арнайы төсеніш ретінде қолданылған;
- құрбандық шалу немесе діни рәсімдер кезінде арнайы кілемдер төселген;
- құрметті қонақтар үшін ерекше өрнекті кілемдер дайындалған;
- өрнектер белгілі бір отбасылық таңбалар мен түсініктерді білдірген, әрі қорғаныш сипатына ие болған.
Кілем осылайша тұрмыстық қажеттен рухани-мәдени кодқа айналған.
Кеңес дәуірі мен тәуелсіздік кезеңіндегі кілем өнері
Кеңестік кезеңде ұлттық қолөнер орталықтандырылған жүйе арқылы дамыды. Шеберлер артелдерге біріктіріліп, өндірістік деңгейде бұйымдар шығарыла бастады. Көптеген өрнек үлгілері біріздендіріліп, зауыттық өлшемге бейімделді.
Соған қарамастан:
- кей өңірлерде дәстүрлі тоқу техникасы сақталды;
- отбасылық шеберлік сабақтастығы үзілмеді;
- ұлттық өрнектер түрлі көрмелер мен мерекелерде қайта жаңғыртылды;
- жеке шеберлер мен суретшілер көне үлгілерді зерттеп, жаңа туындылар жасай бастады.
Бүгінде бұл өнер қайта жаңғырып, заманауи сән индустриясымен де ұштасып келеді.
Қазақтың кілем тоқу өнері — тұрмыстық шеберліктің мәдениетке айналған бейнесі. Ол өмір сүру салтымен, дүниетаныммен және ұрпақтар арасындағы сабақтастықпен тығыз байланысты. Әрбір өрнек – тарихтың, жан мен жүректің ізі. Бұл дәстүр жанданып, қазіргі қоғамда жаңаша маңызға ие болуда. Кілем — қазақтың үйі ғана емес, жанының көрінісі.
