Мазмұны
Шай көптеген халықтардың мәдениетінде ерекше орынға ие, әрқайсысы оны өзінше дайындап, түрліше ұсынады. Орталық Азияның көшпелі тайпалары үшін бұл сусын тек шөлді қандыратын ғана емес, қонақжайлықтың да маңызды белгісі болған. Уақыт өте келе қазақтардың шай ішу дәстүрі өзіндік рәсімдер мен ережелерге айналды. Солардың ішінде өзгеше көрінетіні – шайға тұз қосу және оны сүт өнімдерімен бірге ұсыну. Бұл әдет қазіргі адамға тосын көрінгенімен, терең мәнге әрі тәжірибелік маңызға ие.
Дайындау ерекшеліктері
Қазақтың шайы қарапайым жасыл немесе қара шайдан дәмі мен құрамымен ерекшеленген. Ол әрқашан сүтпен немесе қаймақпен қайнатылып, тойымды әрі қою болған.
- алдымен шай жапырақтары ыстық суға салынып, қою тұнба алынады;
- кейін үстіне сүт не қаймақ қосылып, сусын қоюланады;
- кейде оған сары май немесе қойдың құйрық майы араластырылған;
- дәмін толықтыру үшін тұз салынып, шайды тойымды етеді;
- кей кездері мускат жаңғағы немесе қара бұрыш сияқты дәмдеуіштер пайдаланылған.
Мұндай шай сәнді дастарқанға емес, дала жағдайында күш-қуат беріп, ағзаны сақтап қалуға арналған.
Тұздың қосылу себебі
Алғаш естігенде шайға тұз қосу таңғалдырады, алайда оның бірнеше негізді себебі бар. Дала жағдайында тұз әрқашан құнды саналатын, ал тағамдағы болуы молшылықтың белгісі еді.
- Тұз ыстық климатта ағза жоғалтқан минералдарды толықтырды. Үнемі көшіп-қонып жүрген адам үшін су-тұз теңдігін сақтау аса маңызды болды.
- Тұз қосылған шай тойымды болып, ұзақ уақытқа дейін тоқтық сезімін сақтатты. Бұл азық қолжетімсіз жағдайда үлкен рөл атқарды.
- Тұз қонаққа деген сый-құрметтің белгісі саналды. Мұндай шай ұсыну ең қымбат дүниемен бөлісу дегенді білдірді.
- Тұзды шай тәттіден гөрі шөлді жақсы қандыратын. Су аз кездесетін далада бұл ерекшеліктің мәні зор еді.
Осылайша тұз бір мезгілде әрі практикалық, әрі символдық қызмет атқарды.
Шайдың әлеуметтік мәні
Қазақ үшін шай ішу тек сусын ішу емес, қарым-қатынас пен дәстүрдің ажырамас бөлігі еді. Қонақты әрдайым шаймен қарсы алып, дастарқан басындағы тәртіпке мұқият мән берілген.
- үй иесі пияланы ешқашан ернеуіне дейін толтырмайтын;
- шайды толтырмай құю қонаққа деген құрмет болып саналды, себебі ол қосымша құйдырып, дастарқанда ұзақ отыруға мүмкіндік алатын;
- шай үстіндегі әңгіме сенімді нығайтып, адамдарды жақындата түсті;
- шайға қосымша сүт өнімдері мен нан ұсынылатын.
Осы дәстүрлер шай рәсімін күнделікті өмірдің мәдени құрамдас бөлігіне айналдырды.
Қазіргі Қазақстандағы шай
Бүгінгі күні дәстүрлі тұзды шай кейбір өңірлерде ғана сақталғанымен, оның мәдени маңызы жойылған жоқ. Шай әлі де қонақжайлықтың белгісі саналады, ал үлкен буын арасында сүт пен тұз қосылған түрін кездестіруге болады. Қалалық ортада көбіне қара немесе жасыл тәтті шай кең тарағанымен, тарихи жад көне дәстүрлерді сақтап отыр.
Қазақтың тұзды шайы дала жағдайында ерекше кулинарлық шешімнің пайда болғанын айқын көрсетеді. Бұл сусын бір мезетте әрі тағам, әрі ем, әрі сый-құрметтің белгісі болды. Онда тұрмыс ерекшеліктері, табиғи жағдай мен халықтың құндылықтары көрініс тапқан. Шай қазақ үшін жай ғана сусын емес, мәдениет пен өмірдің символына айналды.
