Мазмұны
Қыстың қатал аязында қазақ даласында өмір сүру қиын әрі сындарлы болды. Желдің шуылы мен қардың қалың жауып, қатты суықтығы көшпенділерден ерекше төзімділік пен дана тәсілдерді талап етті. Өткен ғасырлар бойы қазақ халқы осы қатал табиғи ортада өзіне ыңғайлы әрі тиімді жылу сақтау әдістерін қалыптастырды. Осы тұрмыстық тәжірибе ұрпақтан ұрпаққа жетіп, далада аман-есен өмір сүруге көмектесті. Бұл мақалада қазақтардың қыста жылуды қалай сақтағаны мен қорғағаны туралы айтылады.
Қыста қорғаныс – киіз үйдің маңызы
Көшпенділердің баспанасы болған киіз үй – даладағы қысты еңсеруге көмектескен негізгі баспана. Оның ерекше конструкциясы мен материалы жылуды ұзақ сақтап, суықтан қорғайтын.
- Кереге мен уықтан тұратын шатыры мықты әрі іргелі, жел мен аяздан қорғап тұрды;
- Ұлғайған және қалың қабатпен жабылған киіз қалың және жылы бола отырып, сыртқы суық ауа ықпалынан қорғады;
- Үй ішін жылы әрі жайлы ету үшін төсеніштер мен жылтыр жүннен жасалған кілемдер төселген;
- Юртаның ортасында орналасқан ошақ үнемі жылы ұсталып, кешкі уақытта отбасының жылуына себеп болды;
- Баспананың жылдам жинап-құру ерекшелігі даладағы ауа райы жағдайына икемделуге мүмкіндік берді.
Осындай үйлесімді жүйе көшпенділерді суықтан аман алып қалды.
Киім мен аяқ киім – жылудың кепілі
Қазақ халқы табиғат берген материалдарды қолдана отырып, қатал қыста киім-кешек пен аяқ киімді шеберлікпен жасап шығарды.
- Овечьи терілерден және жүннен тігілген тон, тулуп және басқа да сырт киімдер суыққа төтеп беріп, жылы ұстайтын. Бұл киімдер тыныс алатын қасиетке ие болғандықтан, адамның ыстықты дұрыс сақтап, артық терлеуін алдын алды.
- Аяқты жылытатын ыстық утыр мен мәсік сияқты аяқ киімдер қар мен суық желден қорғады, аяқты құрғақ әрі жылы күйде ұстады;
- Қолға арналған жүннен тігілген қолғаптар мен шапандар киімнің жалпы жылу қасиетін толықтырды;
- Ұлттық киім мен әшекейде табиғи материалдар ғана емес, сонымен қатар әдемілік пен ұлттық нақыш та маңызды болған;
- Қолөнершілер киімнің беріктігі мен ыңғайлылығына ерекше мән беріп, суықтан қорғайтын және еркін қозғалуына мүмкіндік беретін үлгілерді жасап шығарған.
Дәстүрлі киім мен аяқ киім – даладағы қыстың қаталдығына қарсы тұрудың ең тиімді жолы болды.
Қосымша жылу сақтау тәсілдері
Жылуды сақтауда тек баспана мен киім ғана емес, басқа да практикалық әдістер қолданылды.
- Қыста тұрған жердің орналасуы мен табиғи кедергілері (таулар, ормандар) жел мен суықтан қорғанысқа пайдаланылады;
- Ыстық тағам мен сусындар адамның ішкі жылуын сақтауға көмектесті, олар көшпелі өмір салтының маңызды бөлігі болды;
- Қонақтар мен отбасы мүшелерінің бірге түнде болуы жылудың үнемді қолданылуын қамтамасыз етті;
- Бесікке және төсекте жылу сақтау үшін қой терісі мен жүн төсеніштер пайдаланылды;
- Ошақтың маңында тазалық пен тәртіп сақталды, өйткені оттың таза болуы жылудың тиімді таралуына ықпал етеді.
Осы дәстүрлі тәсілдер қысты аман-есен өткізуге мүмкіндік берді.
Оттың рөлі мен маңызы
От қазақтар үшін тек жылу көзі ғана емес, сонымен қатар киелі элемент болды. Ол отбасының тірегі, рухани қорғаушысы әрі өмірдің символы ретінде қадірленді.
- Ошақтың оты баспана ішін жылытумен қатар, ұрпақтарды біріктіретін рухани орталық болды;
- Терілер мен киімді өңдеуде оттың маңызы зор болды – онысыз жылу сақталмайтын еді;
- Отқа қатысты арнайы ғұрыптар мен рәсімдер халықтың рухани әлемімен тығыз байланыста болды;
- Түнде жалын жыртқыштардан қорғайтын әрі қауіпсіздіктің кепілі саналатын;
- Қоныс ауыстырғанда отты жаңадан жағып, отбасылық байланыс пен дәстүрдің үзілмеуін қамтамасыз ететін.
Осылайша, от – қазақ даласындағы жылудың, қауіпсіздіктің және рухани құндылықтың негізі болды.
Қыстың қатал аязында қазақтар ұрпақтан-ұрпаққа жеткен тәжірибе мен білімге сүйеніп, ерекше тәсілдер арқылы жылуды сақтап, далада аман қалды. Бұл тәжірибе – табиғатпен үйлесімді өмір сүрудің, еңбек пен даналықтың жемісі. Қазіргі заманғы тұрмыста да осы ұғымдар өз маңызын жоймай, рухани сабақ ретінде жалғасып келеді.
