Мазмұны
Көптеген халықтарда тұрғын үйдің құрылымы климатқа, қолжетімді материалдарға және өмір салтына байланысты қалыптасқан. Архитектура әрдайым табиғи орта мен тарихи жағдайлардың ықпалымен дамыған. Қазақтар сияқты көшпелі халықтар үшін құрылыс материалы мен құрылымының таңдауы ерекше маңызды болды. Қазақтар арасында ағаштан салынған үйлердің дәстүрі болмауы — кездейсоқ емес. Бұл құбылысты түсіну — қазақ халқының тұрмысын, мәдениетін және құндылықтарын тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
Көшпелі өмір салты мен оның талаптары
Тұрақты ағаш үйлерден бас тартудың басты себебі — көшпелі өмір салты еді. Халық малға жайылым мен су іздеп, даланы аралап қоныс аударып отырған, сондықтан жеңіл әрі жылдам жиналатын баспана қажет болды. Әр жаңа қоныста тұрақты құрылыс тұрғызу тиімсіз болатын. Оның орнына киіз үй пайдаланылды — бұл дала жағдайына мінсіз бейімделген, ыңғайлы әрі жылдам жиналатын баспана еді.
Көшпелі баспананың көптеген артықшылықтары болды:
- бірнеше сағат ішінде оңай жиналатын және қайта құрылатын;
- жүк жануарларына оңай артылып тасымалданатын;
- қатал климатта жайлылық пен жылу сақтауды қамтамасыз ететін;
- желдету мен жарықты реттеуге мүмкіндік беретін құрылым.
Осылайша, көшпелі өмір салтының өзі тұрақты ағаш ғимараттардың қажетсіздігін көрсетіп тұрды.
Климаттық және географиялық жағдайлар
Қазақстан табиғатының ерекшеліктері де құрылыс дәстүрлерінің қалыптасуына айтарлықтай әсер етті. Ел аумағының көп бөлігін далалар, шөлейттер мен таулы аймақтар алып жатыр. Ағашқа жарамды ормандар тек аз бөлікті қамтып, көшпелі халықтың дәстүрлі бағытына алыс орналасқан.
Ағаштың құрылыс материалы ретінде кең таралмауының басты себептері:
- елдің басым бөлігінде орманның жетіспеуі;
- ағашты үлкен көлемде тасымалдаудың қиындығы;
- ағаштың отын және қолөнерге арналған құнды материал болуы.
Осы факторларға байланысты ағаш негізінен шаруашылық қажеттіліктерге — құрал-сайман, жиһаз және шаналар жасауға қолданылған, ал құрылысқа емес.
Киіз үйдің рәміздік мәні және мәдени аспектілері
Қазақ мәдениетінде киіз үй тек баспана емес, ол — әлем бейнесінің, тұрмыс салтының және рухани дүниенің белгісі. Оның шаңырағы — көктің бейнесі, ал тік тіреулері — дүниелер арасындағы байланысты білдіретін элементтер ретінде қарастырылған.
Киіз үй мәдени құбылыс ретінде келесі ерекшеліктерге ие:
- Ол бірнеше ұрпақ дүниеге келіп, өмір сүріп, қайтыс болған киелі кеңістік ретінде қабылданған.
- Ішкі құрылысы қатаң әлеуметтік иерархия мен тәртіпті көрсеткен.
- Оның құрылымы салт-дәстүрлерге, қонақжайлылық пен отбасы әдеттеріне сай жасалған.
Киіз үй тек күнделікті өмірдің емес, салтанатты рәсімдердің, мерекелердің және ата-бабаларға құрмет білдірудің де орталығы болған. Тұрмыста орнықпаған ағаш үй салу бөтен әрі менталитетке сай келмейтін құбылыс болып көрінген.
Ағаш — стратегиялық ресурс ретінде
Ағаш болған күннің өзінде қазақтар оған үнемшілдікпен қараған. Себебі ағаш:
- дөңгелек, құрал-саймандар мен тұрмыстық бұйымдар жасауға пайдаланылған;
- қыс мезгілінде жылыну мен тамақ дайындауға арналған отын ретінде қолданылған;
- киіз үйдің бөліктерін — кереге, уық, шаңырақ жасауға қажет болған.
Сол себепті ағашты тұрақты құрылыстарға жұмсау әрбір көшу кезінде өзектілігін жоғалтатын еді. Ресурстарды орынды пайдалану — дала тіршілігінің даналығына айналған.
Ағаш үй салудан бас тартудың негізгі себептері
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай отырып, қазақтар арасында ағаштан үй салу дәстүрінің болмауының басты себептері мыналар:
- Көшпелі өмір салты. Үнемі орын ауыстыру тұрақты баспананы маңызсыз етті. Икемді әрі жеңіл құрылымды киіз үй тұрмыс пен климат талаптарына толық жауап берді.
- Ағаш ресурсының шектеулілігі. Қазақстанның көп бөлігінде орман болмағандықтан, ағаш қымбат әрі сирек кездесетін материалға айналды. Логистика мен ағаш дайындау шығынды әрі тиімсіз еді.
- Киіз үйдің мәдени мәні. Киіз үй халық дүниетанымының, дәстүрінің көрінісі ретінде өмірдің күнделікті және рухани салаларын қамтыды. Ол тек утилитарлық емес, символикалық мәнге де ие болды.
- Қиын табиғи жағдайларға бейімділік. Даладағы жел, температураның күрт ауытқуы және жиі қоныс аудару жеңіл әрі сенімді шешімдерді талап етті. Ағаш үйлер бұған бейімделе алмады.
- Ресурстарды үнемдеу және тиімділік. Ағаштың әр бөлшегі тұрмыста өз орнын тапқан. Ал ағаш үй салу материалдардың едәуір шығынына алып келер еді.
Табиғи, мәдени және тарихи факторлардың жиынтығы қазақ халқының архитектуралық таңдауына ықпал етті. Кейінірек қоныстанған елді мекендерде тұрақты құрылыстар пайда болғанымен, көшпелі дәстүрлер әлі де маңызын жоғалтпаған. Бұл өмір салты табиғатпен үндестіктің, ұтымды пайдаланудың және қоршаған әлеммен терең байланыстың үлгісі болып қала береді.
