Мазмұны
Адамдар арасындағы кез келген қатынаста түсініспеушіліктер мен даулар болуы табиғи құбылыс. Кейде адамдар пікірталасқа түсіп, ашуланып немесе өз көзқарасын қорғауға тырысады — бұл қалыпты жағдай. Алайда кей сәттерде осындай қарапайым жанжалдың астында әлдеқайда қауіпті құбылыс — абьюз жасырын болуы мүмкін. Мұндай қарым-қатынас адамның психикасына зиян тигізіп, өзін бағалау сезімін төмендетеді және ішкі сенімді бұзады. Сондықтан сау жанжал мен абьюздің айырмашылығын білу — өз қауіпсіздігің мен психологиялық тепе-теңдігіңді сақтаудың маңызды шарты.
Абьюз дегеніміз не
«Абьюз» сөзі ағылшын тіліндегі abuse — «қорлау», «жаман қарым-қатынас» деген мағынаны білдіреді. Психологияда бұл ұғым бір адамның екіншісіне үстемдік жүргізу, билік орнату немесе бақылау жасау мақсатында жүйелі түрде қысым көрсетуі ретінде түсіндіріледі.
Абьюз түрлі формада көрініс табады:
- сөзбен қорлау мен кемсіту;
- үнемі сын айту және құндылықты төмендету;
- қаржыға, уақытқа, достарға немесе сыртқы келбетке бақылау орнату;
- адамды қоршаған ортамен байланыстан оқшаулау;
- қорқыту, манипуляция жасау немесе үрей тудыру;
- физикалық немесе жыныстық зорлық-зомбылық.
Абьюзердің мақсаты — серіктесті өзіне тәуелді ету, еркіндігін шектеу және психологиялық үстемдік орнату. Нәтижесінде жәбір көрген адам өзін кінәлі сезінеді, өз пікіріне сенуден қалады және тәуелділікке түседі.
Абьюз бен қарапайым жанжалдың айырмашылығы
Жанжал — адамдар арасындағы пікір айырмашылығының табиғи көрінісі. Ал абьюз — бұл жүйелі түрде билік жүргізу мен қорқыныш туғызу. Екеуінің арасындағы айырмашылықты түсіну үшін негізгі белгілерге назар аудару қажет.
- Мақсат пен ниет. Қарапайым жанжалда адамдар өз пікірін білдіреді, мәселені шешуге ұмтылады және кейін келісімге келуі мүмкін. Ал абьюзердің мақсаты — үстемдік ету, қарсыласты қорлау және бақылау орнату.
- Теңдік деңгейі. Денсаулығы дұрыс қарым-қатынаста екі тарап та өз сезімін ашық айта алады. Абьюз жағдайында бір адам басым, екіншісі үнемі қорқып немесе бейімделіп жүреді.
- Жанжалдан кейінгі мінез-құлық. Қалыпты даудан кейін адамдар сөйлесіп, өзара түсіністікке келеді. Абьюзер керісінше кінәні қарсы тарапқа артады және жауапкершіліктен қашады.
- Жүйелілік. Қарапайым жанжал кейде ғана болады, ал абьюз цикл түрінде қайталанып тұрады: агрессия, «кешірім сұрау», тыныш кезең және қайтадан зорлық.
- Эмоциялық жағдай. Қарапайым қақтығыстан кейін адам шаршайды, бірақ қорқыныш сезбейді. Ал абьюз кезінде тұрақты үрей мен мазасыздық пайда болады.
Яғни жанжал — пікір қайшылығы, ал абьюз — адамның еркіндігін бұзу.
Абьюздің түрлері
Психологтар бірнеше негізгі түрін ажыратады. Әрқайсысы адамның жеке өмірі мен психологиялық жағдайына түрлі деңгейде әсер етеді.
- Эмоциялық абьюз. Ең жиі кездесетін әрі байқалуы қиын түрі. Әзілдің астындағы кемсіту, сарказм, үнсіз жазалау, «сен онсыз да түкке тұрмайсың» деген сияқты сөздер адамның өзін-өзі бағалау сезімін біртіндеп бұзады.
- Психологиялық абьюз. Бұл бақылау мен манипуляция арқылы жүзеге асады. Серіктес үнемі кінә артып, қызғаныш білдіріп, газлайтинг тәсілін қолданады — яғни адамды өз шындығына күмән келтіруге мәжбүрлейді.
- Қаржылық абьюз. Бір тарап екіншісіне ақшаға қол жеткізуге тыйым салады, жұмыс істеуге мүмкіндік бермейді немесе барлық қаржыны өз бақылауында ұстайды.
- Физикалық абьюз. Бұл — күш қолдану, ұру, итеру, қорқыту. Әдетте мұндай әрекет кешірім мен уәдемен жалғасады, бірақ цикл қайталана береді.
- Сексуалдық абьюз. Кез келген келісімсіз интимдік әрекет — зорлық. Тіпті некеде де адам өз шекарасын қорғауға құқылы.
Абьюздің осы түрлерін білу — қауіпті жағдайды ертерек тануға және өз шекараңды қорғауға көмектеседі.
Абьюзді қалай тануға болады
Көп адам мұндай жағдайды бірден байқамайды. Абьюз әдетте ұсақ нәрседен басталады — әзіл сияқты көрінетін сөздерден, шамалы тыйымдардан немесе ұсақ бақылаудан. Бірақ уақыт өте келе ол күшейіп, жүйелі сипат алады.
Мына белгілер байқалса, абай болу қажет:
- үнемі өзіңізді кінәлі сезіну;
- өз пікіріңізді ашық айтуға қорқу;
- серіктестің сіздің іс-әрекетіңізді толық бақылауы;
- кез келген әңгіме айқаймен немесе қорқытумен аяқталуы;
- «мен онсыз өмір сүре алмаймын» деген ойдың пайда болуы;
- өз қадіріңізге күмән келтіріп, тұрақты уайымда жүру.
Осындай жағдайлар жиі қайталанса, бұл қалыпты дау емес — жүйелі зорлықтың белгісі.
Егер сіз абьюздің құрбаны болсаңыз
Ең маңыздысы — өзіңіздің кінәлі еместігіңізді түсіну. Ешкім қорлыққа, қорқынышқа немесе бақылауға лайық емес.
- Мәселені мойындаңыз. Абьюзерді ақтау немесе «бәрі өзгереді» деп сену жағдайды нашарлатады. Проблеманы мойындау — еркіндікке алғашқы қадам.
- Көмек сұраңыз. Достарыңызбен, туыстарыңызбен немесе психологпен сөйлесіңіз. Сырт көздің қолдауы абьюздің белгілерін анық көруге көмектеседі.
- Даудан қашыңыз. Абьюзер әр сөзді өз пайдасына бұрып, эмоциялық қысым жасайды. Сондықтан артық түсіндірудің қажеті жоқ — өз шекараңызды қорғаңыз.
- Қауіпсіздікті қамтамасыз етіңіз. Егер физикалық зорлық қаупі болса, алдын ала жоспар құрыңыз: құжаттарыңызды, сенімді адамдардың байланысын және қауіпсіз орын дайындаңыз.
Абьюзден шығу оңай емес, бірақ қолдау мен сенімді қадам арқылы бұл мүмкін.
Абьюз — бұл жай ғана ұрыс емес, адамның еркіндігін шектейтін, психикасын күйрететін жүйелі зорлық түрі. Қарапайым жанжалда адамдар мәселені шешуге тырысса, абьюзде билік пен бақылау басым болады. Өзіңді тану, көмек сұраудан қорықпау және жеке шекараларды қорғау — еркіндікке бастайтын жол. Әр адам құрмет пен сенімге негізделген, қауіпсіз әрі тең қарым-қатынасқа лайық.
