Мазмұны
Адамзат тарихында сансыз ғалымдар мен ойшылдар ғылым мен философияның дамуына үлес қосты. Алайда олардың арасында тұтас бір дүниетаным бағытының іргетасын қалаған санаулы тұлғалар ғана бар. Сондай ой алыптарының бірі – француз философы және математигі Рене Декарт. Ол ақыл-ой мен логикаға негізделген таным әдісін қалыптастырып, рационализм бағытының негізін қалады. Декарттың идеялары жаңа заман ғылымының іргетасын бекітіп, Еуропа ойлау жүйесінде терең өзгерістерге жол ашты.
Балалық шағы мен білім жолы
Рене Декарт 1596 жылдың 31 наурызында Францияның Лаэ атты шағын қалашығында дүниеге келді. Оның әкесі судья қызметін атқарғандықтан, баласына сапалы білім беруге мүмкіндігі болды. Сегіз жасында ол Ла Флеш қаласындағы иезуиттер колледжіне түсіп, онда латын тілі, антикалық әдебиет, математика, логика және схоластика пәндерін оқыды. Бұл білімдер кейін оның логикалық және жүйелі ойлау қабілетінің қалыптасуына негіз болды.
Кейінірек ол Пуатье университетінде заңгер мамандығы бойынша білім алып, бакалавр және лиценциат дәрежесін иеленді. Бірақ заң саласы оны қызықтырмады. Ол өз өмірін тек ақыл мен дәлелге сүйене отырып, шындықты іздеуге арнауды жөн санады.
Саяхаттары мен ізденістері
Университеттен кейін Декарт Еуропаны аралап, бірнеше жыл бойы әскери инженер ретінде қызмет атқарды. Ол Тридцатилет соғысына қатысып, сонымен қатар ғылыми ізденістерін тоқтатпады. 1619 жылы Германияда жүрген кезінде ол ерекше рухани серпіліс сезініп, барлық ғылым салаларын қамтитын жалпыға ортақ әдіс жасау мүмкін екеніне сенді.
Осы кезеңде ол өзінің әйгілі рационалистік философиясына негіз болған таным әдісін қалыптастыра бастады. Оның мақсаты – ғылымды болжам мен сенімнен арылтып, тек ақыл-ой мен дәлелге сүйену арқылы дамытатын жүйе құру еді.
Негізгі идеялары мен жаңалықтары
Рене Декарт философия мен жаратылыстану ғылымына елеулі үлес қосты. Оның идеялары мен тұжырымдамалары бүгінде де өзекті болып отыр:
- Рационалды күмән – ойлаудың бастауы. Декарт тек толық айқындық пен дәлелденген ақиқатты ғана қабылдау керек екенін айтты. Ол барлық күмәнді нәрседен бас тарта отырып, сенімді білімге жетуді ұсынды.
- «Cogito, ergo sum» қағидасы. «Ойлаймын – демек, өмір сүремін» деген әйгілі тұжырымы рационализмнің басты тірегіне айналды. Бұл ой арқылы ол өзінің бар екенін дәлелдеудің логикалық жолын ұсынды.
- Жан мен дене дуализмі. Декарт жан мен тәнді екі түрлі мән ретінде қарастырды. Бұл көзқарас кейін психология, медицина және дін философиясында үлкен ықпал етті.
- Әмбебап таным әдісі. Ол төрт негізгі ережеге негізделген жүйелі ойлау әдісін ұсынды. Бұл тәсіл кейінірек ғылыми әдістемелердің дамуына негіз болды.
- Аналитикалық геометрияның негізі. Декарт алгебраны геометриямен біріктіріп, жаңа математикалық бағытқа жол ашты. Осы еңбегі арқылы кеңістіктегі нысандарды координаттармен сипаттау мүмкін болды.
Бұл жаңалықтардың әрқайсысы ғылым мен философияның түрлі салаларына серпін берді.
Жеке тұлғалық ерекшелігі мен мұрасы
Рене Декарт тыныш әрі оқшау өмір салтын ұстанды. Ол қоғамдық пікірталастардан аулақ болып, еңбектерінде дәлдік пен қисынды алға тартты. Барлық таным тек ақыл мен логикалық пайымға негізделуі тиіс деген сеніммен жұмыс істеді.
Оның философиялық тәсілінің басты ерекшеліктері:
- жүйелілік пен анықтыққа ұмтылуы;
- дәстүрлі көзқарастарға соқыр сенуден бас тартуы;
- білімді нақты негіздерге сүйене отырып құруы;
- әмбебап және өзгермейтін ақиқаттарды іздеуі;
- адам санасын танымның басты құралы ретінде қарастыруы.
Осы қасиеттері оны жаңа заман философиясының негізін қалаушылардың біріне айналдырды.
Соңғы жылдары және кейінгі ықпалы
1649 жылы Швеция патшайымы Кристина Декартты сарай философы ретінде шақырады. Ол Стокгольмге көшіп келіп, патшайымға таңғы лекциялар оқи бастайды. Алайда солтүстіктің суық климаты мен қатаң тәртібі оның денсаулығына әсер етіп, 1650 жылдың ақпанында пневмониядан көз жұмады.
Декарт қайтыс болғаннан кейін оның еңбектері Еуропаның жетекші университеттерінде кеңінен тарады. Олар:
- рационализм бағытының теориялық негізін қалыптастырды;
- Кант, Лейбниц, Спиноза секілді ойшылдарға әсер етті;
- ғылыми таным әдісінің дамуына серпін берді;
- аналитикалық геометрия мен физиканың өсуіне ықпал етті;
- ақыл-ой арқылы әлемді тану идеясын бекітті.
Рене Декарт тек философ қана емес, жаңа заманның интеллектуалдық сәулетшісі болды. Оның идеялары ғылыми зерттеу әдістерінде, логикалық талдауда және сыни ойлауда өз жалғасын тауып келеді. Ол таным жолының сенімнен емес, күмәннен басталатынын дәлелдеп, адамзат ойының бағытын түбегейлі өзгертті.
