Мазмұны
XX ғасыр тарихында техникалық жетістіктер адамзат үшін ауыр салдарға әкелген кезеңдер аз болған жоқ. Ядролық қаруды сынау сол қайшылықтың ең айқын көріністерінің біріне айналды. Қазақстан аумағында ондаған жыл бойы жұмыс істеген нысан миллиондаған адамның тағдырына әсер етті. Семей ядролық сынақ полигоны ұзақ уақыт бойы жабық тақырып болып келді, алайда оның табиғатқа және халық денсаулығына тигізген зиянын жасыру мүмкін болмады. Бұл полигонның жабылуы тек әкімшілік шешім емес, жаһандық маңызы бар тарихи оқиға ретінде бағаланды.
Полигонның құрылу тарихы және сынақтардың ауқымы
Семей ядролық сынақ полигоны 1940 жылдардың соңында Кеңес Одағының негізгі стратегиялық нысандарының бірі ретінде құрылды. Аймақтың шалғай орналасуы мен әскери мақсаттар шешуші фактор саналды. Бірнеше онжылдық ішінде бұл жерде жүздеген жарылыс жүргізілді, олардың ішінде атмосфералық және жерасты сынақтары болды. Әрбір жарылыстың қуаты дәстүрлі қару-жарақтан әлдеқайда асып түсті. Осындай көлемдегі сынақтар өңірді әлемдегі ең көп зардап шеккен аймақтардың қатарына қосты.
Халық пен қоршаған ортаға тигізген салдары
Радиациялық әсер тек полигон аумағымен шектелмей, кең көлемдегі елді мекендерге тарады. Жақын маңда тұрған тұрғындар жылдар бойы сәулеленуге ұшырап, оның қаупі жөнінде толық ақпарат ала алмады. Онкологиялық аурулардың, туа біткен кемістіктердің көбеюі ауыр әлеуметтік мәселе ретінде қалыптасты. Табиғи орта да айтарлықтай зардап шекті. Топырақ, су көздері және жануарлар дүниесі ұзақ уақытқа ластанды.
Полигон қызметінің зардаптарын түсіну үшін негізгі салдарды атап өткен жөн.
- жергілікті тұрғындар арасында созылмалы аурулардың көбеюі;
- кейінгі ұрпақта генетикалық ауытқулардың жиілеуі;
- табиғи ландшафт пен ауыл шаруашылығы жерлерінің тозуы;
- өңірдің әлеуметтік оқшаулануы мен экономикалық қиындықтары.
Осы факторлар уақыт өте келе түбегейлі өзгеріс қажеттігін айқын көрсетті.
Азаматтық қозғалыс және қоғамдық қысым
1980 жылдардың соңында ядролық сынақтар тақырыбы ашық талқылана бастады. Қазақстанда антиядролық қозғалыс қалыптасып, оған ғалымдар, зиялы қауым өкілдері және қарапайым азаматтар қосылды. Қоғам сынақтарды тоқтатуды және келтірілген зиянды мойындауды талап етті. Ашық пікірталас пен халықаралық қолдау бұл талаптарды күшейтті. Зардап шеккен өңірлердің дауысы елеусіз қалмайтын деңгейге жетті.
Полигонды жабу туралы саяси шешім
1991 жылы Семей ядролық сынақ полигонының жұмысын тоқтату жөнінде түпкілікті шешім қабылданды. Бұл қадам тәуелсіз Қазақстанның алғашқы маңызды саяси актілерінің бірі болды. Нысанның жабылуы ішкі ғана емес, халықаралық деңгейде де үлкен маңызға ие еді. Ел ядролық қауіпсіздік қағидаттарын таңдағанын айқын көрсетті. Мұндай шешім Қазақстанның жаһандық қауымдастықтағы беделін күшейтті.
Халықаралық деңгейдегі маңызы
Семей полигонының жабылуы әлемдік қауымдастық тарапынан кең қолдау тапты. Бұл оқиға ядролық мұрадан бас тартудың нақты үлгісі ретінде бағаланды. Кейін Қазақстан өз еркімен ядролық қарудан толықтай бас тартты. Мұндай таңдау халықаралық ұйымдар тарапынан жоғары бағаланды. Бұл тәжірибе жаппай қырып-жоятын қаруды таратпау мәселесіне жаңа серпін берді.
Оқиғаның тарихи салмағын көрсету үшін бірнеше маңызды қырды бөліп көрсетуге болады.
- Ядролық сынақтардың тоқтатылуы болашақ ұрпақтың өмірін сақтап қалды.
- Қабылданған шешім мемлекеттер арасындағы сенімді нығайтты.
- Қазақстанның үлгісі қарусыз әлем идеясына нақты дәлел болды.
Әрбір тармақ полигонның жабылуының ұзақ мерзімді әсерін көрсетеді.
Мұра және қазіргі міндеттер
Бүгінде бұрынғы полигон аумағы ғылыми зерттеулер мен қалпына келтіру бағдарламаларының нысаны болып отыр. Мамандар радиациялық ластану деңгейін бағалап, оңалту шараларын әзірлеуде. Зардап шеккен отбасыларды қолдау бағытында жұмыстар жүргізілуде. Өткенді ұмытпау мақсатында ағартушылық бастамалар мен халықаралық күндер белгіленген. Тарихты саралау осындай қайғылы қателіктердің қайталануына жол бермеуге мүмкіндік береді.
Семей ядролық сынақ полигонының жабылуы Қазақстан тарихындағы ғана емес, әлемдік деңгейдегі бетбұрыс сәт болды. Бұл шешім адам қауіпсіздігін әскери мүддеден жоғары қоюға болатынын дәлелдеді. Ядролық сынақтардың салдары әлі күнге дейін еске салып тұрғанымен, қабылданған қадам жаңа үміт сыйлады. Ол дамудың баламалы, бейбіт жолын таңдауға болатынын көрсетті. Осы оқиға болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершіліктің символы болып қала береді.
