Мазмұны
Қазақ халқының тарихы көшпелі мәдениетпен және кең байтақ даланың қатаң табиғатымен тығыз байланысты. Жаздың аптап ыстығы мен қыстың қақаған аязына төтеп беру, сондай-ақ алыс жолдарды еңсеру үшін сенімді серік қажет болды. Осындай жағдайда ең бағалы түліктің бірі – түйе ерекше орын алды. Ол тек көлік құралы ғана емес, сонымен қатар күнделікті тұрмыс пен шаруашылықтың ажырамас бөлігіне айналды.
Түйе – көлік ретінде
Көшпелі қазақтар түйенің төзімділігін және күшін ерекше бағалаған.
- Бұл жануар шөл мен шөлейт аймақтарда бірнеше күн сусыз жүре алатын. Мұндай қасиет оны ұзақ көштерде таптырмас көлік етті.
- Түйеге жүк тиеп қана қоймай, отбасы мүшелерін де отырғызған. Арнайы жабдықталған қом балалар мен әйелдерге ыңғайлы болған.
- Керуендер арқылы сауда жолдары дамыды. Қазақтар көршілес елдермен тауар алмасып, экономикалық байланыстарды кеңейткен.
Осының бәрі түйенің көлік ретіндегі маңызын айқын көрсетеді.
Тіршілікке қажетті азық пен шикізат көзі
Түйе қазақ тұрмысын әрқашан молшылықпен қамтамасыз еткен.
- сүтінен шұбат дайындалған;
- еті – ұзақ қыста құнарлы ас саналған;
- жүні киім, көрпе және киіз басуға пайдаланылған;
- терісі тұрмыстық бұйымдар мен үй жабдықтарын жасауға жараған;
- майы емдік әрі тұрмыстық мақсаттарға қолданылған.
Осының арқасында түйе тек көлік қана емес, тіршіліктің кепіліне айналды.
Символдық және рәсімдік мәні
Түйе қазақтың рухани өмірінде де ерекше орын алған.
- Ол берекенің, молшылық пен тұрақтылықтың нышаны саналатын. Түйесі көп отбасы дәулетті болып есептелген.
- Салт-дәстүрде түйенің орны ерекше болған. Көбіне ол қалыңмал құрамына кіріп, түрлі рәсімдерде қолданылған.
- Халық ауыз әдебиетінде түйе адал серік, шыдамдылық пен қайраттың бейнесі ретінде суреттелген.
Осылайша түйе тек шаруашылық құралы ғана емес, мәдениеттің де маңызды бөлігі болды.
Дала жағдайына бейімділігі
Түйенің табиғи ерекшеліктері оны басқа малдан артық етті.
- ол аптап ыстық пен қатты аязға төтеп бере алды;
- сусыз және азықсыз ұзақ уақытқа шыдады;
- көш кезінде сенімді жүк көлігі болды;
- жуас мінезі басқаруға ыңғайлы етті;
- сирек шөп пен бұтаны азық етіп, шөлді аймаққа жақсы бейімделді.
Бұл қасиеттер түйені көшпелі өмір салтында таптырмас жануарға айналдырды.
Қазақтар үшін түйе жай ғана мал емес, нағыз тіршіліктің тірегі болды. Ол тамақ, киім, көлік беріп, дәстүрлердің бір бөлігіне айналды. Даланың қатаң табиғатына шыдамдылығы оның құндылығын арттырды. Бүгінде де түйе шыдамдылық пен төзімділіктің, күш пен берекенің символы болып қала беруде.
