Мазмұны
Қазіргі әлемде аймақтық жанжалдар жиілеп, олардың кейбірі жаһандық деңгейдегі тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін. Осындай сезімтал нүктелердің бірі — Үндістан мен Қытай арасындағы даулы шекара. Бұл екі алып елдің арасындағы шекара мәселесі бұрыннан келе жатқан күрделі түйін. Гималай тауларының биік аймақтарында нақты шекара сызығының болмауы және әр тараптың өз аумағын әртүрлі түсіндіруі шиеленісті үнемі қоздырып отырады. Жағдайды жан-жақты түсіну үшін тарихи алғышарттар мен соңғы оқиғаларды, сондай-ақ олардың ықтимал салдарын саралау маңызды.
Даудың шығу себептері мен даулы аймақтар
Қытай мен Үндістан арасындағы шекара дауы екі ел де тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасқан кезеңнен бері жалғасып келеді. Басты талас нүктелері — Ладакх және Аруначал-Прадеш аймақтары.
Бұл келіспеушіліктердің негізгі себептері мыналар:
- халықаралық деңгейде толық бекітілмеген нақты шекараның болмауы;
- тараптардың «фактілік бақылау сызығын» әртүрлі түсіндіруі;
- отарлық кезеңдегі картография мұрасы;
- Гималай өңірінің әскери және стратегиялық маңыздылығы;
- су көздеріне, асуларға және көлік жолдарына бақылау орнату қажеттілігі.
Әр ел өз ұстанымын тарихи құжаттарға сүйеніп дәлелдеуге тырысады. Бұл жағдай бейбіт келіссөздерді күрделендіріп, шиеленістің үнемі қайталануына себепші болады.
Соңғы оқиғалар мен әскери қақтығыстар
Соңғы жылдар бұл аймақтағы жанжалдың қаншалықты тез ушығатынын көрсетті. Қарулы қақтығыстардың болмауына қарамастан, кейбір жағдайлар өлім-жітімге алып келді. 2020 жылғы Галван аңғарындағы қақтығыс — осы шиеленістің ең өткір мысалы.
Маңызды оқиғалар қатарына мыналар жатады:
- 2020 жылғы маусымда Галван аңғарында болған қақтығыста 20-дан астам үнді сарбазы қаза тапты, қытай тарапынан да шығын болғаны хабарланды. Қақтығыс суық қару мен қолма-қол төбелес арқылы өтті, бұл оның қаншалықты шиеленіскенін көрсетеді. Бұл — соңғы бірнеше ондаған жылдағы ең ауыр қақтығыс болды.
- 2021–2022 жылдары шекара бойында әскери құрылымдар көбейіп, жолдар мен лагерьлер салынды. Екі жақ та техникаларын орналастырып, биік таулы аймақтардағы инфрақұрылымды нығайтты. Бұл әрекеттер қақтығыс қаупін одан әрі арттыра түсті.
- 2022 жылғы желтоқсанда Таванг аймағында тағы бір қақтығыс орын алды. Жүздеген сарбаз қатысқан бұл оқиға ірі шығынсыз аяқталғанымен, әлемдік қауымдастықтың алаңдаушылығын туғызды. Бұл жағдай шекарадағы шиеленістің бәсеңдемегенін дәлелдейді.
Әр оқиғадан кейін тараптар келіссөздерге отыруға тырысқанымен, түбегейлі шешім әлі табылған жоқ.
Халықаралық реакциялар мен геосаяси жағдай
Үндістан мен Қытай сияқты ядролық қаруға ие мемлекеттердің арасындағы кез келген шиеленіс жаһандық қауіпсіздікке әсер етеді. Сарапшылар бұл жанжалды тек шекара дауы емес, Азия аймағындағы ықпал үшін күрестің көрінісі ретінде бағалайды.
Халықаралық жауап ретінде мынадай қадамдар байқалады:
- БҰҰ мен жетекші елдердің сабырға шақыру мәлімдемелері;
- АҚШ тарапынан Үндістанмен стратегиялық ынтымақтастықты күшейту;
- Ресейдің бейтараптықты сақтап, тепе-теңдікті қолдауға бағытталған дипломатиялық қадамдары;
- Үндістанның Батыс елдерімен бірлескен әскери жаттығуларын белсенді өткізуі;
- Қытайдың Непал, Бутан сияқты көршілермен ықпалдастығын арттыруы.
Бұл әрекеттер бір жағынан алаңдаушылықты білдірсе, екінші жағынан аймақтағы позицияларды күшейтуге бағытталған.
Қақтығыстың экономика мен қауіпсіздікке әсері
Шекарадағы шиеленіс тек әскери қауіп төндіріп қана қоймай, екі ел арасындағы экономикалық және гуманитарлық байланыстарға да әсер етеді. Бұл жағдай аймақтық тұрақтылықты әлсіретіп отыр.
Мұндай шиеленістің салдары мыналарға әкеледі:
- екіжақты сауданың қысқаруы және логистикалық маршруттардың өзгеруі;
- елдер арасындағы сенімнің әлсіреуі, бірлескен жобалардың тоқтауы;
- қорғаныс саласына бөлінетін шығынның артуы, әлеуметтік салаға ресурстың азаюы;
- БРИКС, ШЫҰ сияқты ұйымдар аясындағы келіссөздердің күрделенуі;
- шекара маңындағы тұрғындардың алаңдаушылығы мен еркіндіктің шектелуі.
Бұл факторлар аймақтың дамуына кедергі келтіріп, ұзақ мерзімді қауіптерге жол ашады.
Үндістан мен Қытай шекарасындағы жағдай қазіргі геосаяси кеңістіктегі ең сезімтал тақырыптардың бірі болып отыр. Қос тарап диалог пен келіссөз жүргізуге тырысқанымен, нақты шешімге келу үшін өзара сенім мен ерік-жігер қажет. Әскери шиеленісті болдырмаудың жалғыз жолы — тарихи мәселелерге байыппен қарап, тиімді әрі бейбіт шешімдер табуға ұмтылу. Егер бұл жүзеге асса, тек екі ел емес, бүкіл аймақ тұрақтылық пен дамудың жаңа кезеңіне қадам басады.
