Мазмұны
Тарих пен бүгінгінің арасындағы рухани көпір бола білген тұлғалар – ұлттың жады мен мәдениетін сақтауда аса маңызды рөл атқарады. Тек дерек жинап қана қоймай, ұлттық дәстүрді қазіргі заман адамына түсінікті әрі тартымды етіп жеткізе алатын тарихшылар – нағыз халықтың рухани ұстаздары. Осындай сирек кездесетін ғалымдардың бірі – Жамбыл Артықбаев. Ол қазақ халқының тарихы мен этнографиясын терең зерттеп, дәстүрлі мәдениетті кең аудиторияға дәріптеген ғалым ретінде танымал. Оның еңбектері ғылым мен қоғам арасындағы байланысты нығайтып, этнография ғылымының өмірмен үндесуіне жол ашты.
Өмірбаяны және ғылымға келу жолы
Жамбыл Артықбаев 1961 жылы Жамбыл облысында дүниеге келген. Жастайынан халық ауыз әдебиетіне, ұлттық салт-дәстүр мен тарихқа қызығушылық танытқан. С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетін тәмамдап, ғылыми ізденіс жолына түсті. Университет қабырғасында жүріп-ақ қазақ этнологиясы мен көшпелі қоғамның мәдени болмысына қызығушылығы қалыптасты.
Ғалым Ч. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында еңбек етіп, қазақ халқының тарихи жады, рулық құрылымы, әдет-ғұрыптары және қоғамдық қатынастары жайында терең зерттеулер жүргізді. Оның ғылыми бағыты өте кең: дәстүрлі құқық жүйесінен бастап, материалдық мәдениетке дейінгі салаларды қамтиды.
Ғылыми еңбегі мен қоғамдық ықпалы
Жамбыл Артықбаевтың басты ерекшелігі – теория мен тәжірибені ұштастыра білуі. Ол тек жазбаша деректермен шектелмей, дала экспедицияларына шығып, көнекөз қариялардан сұхбат алып, нақты заттық және ауызша деректерді ғылыми айналымға қосты.
Ғалымның зерттеулері әдістемелік нақтылықпен, тіл тазалығымен және дереккөзге деген құрметпен ерекшеленеді. Оның зерттеу нысандары:
- қазақтың ру-тайпалық құрылымы;
- би институты мен дәстүрлі құқық жүйесі;
- үйлену, жерлеу, азаматтық және салтанатты рәсімдер;
- киіз үй мәдениеті, тұрмыс пен қолөнер;
- ауыл құрылымы, абырой және үлкенге құрмет ұғымдары.
Артықбаев ғылыми зерттеумен қатар, дәрістер оқып, телебағдарламаларға қатысып, әлеуметтік желілер арқылы да этнографиялық білімді көпшілікке жеткізіп отырды.
Неге оның еңбектері ерекше саналады
Жамбыл Артықбаев – этнографияны көпшілікке түсінікті, қызықты әрі өзекті етіп ұсынған сирек ғалым. Оның зерттеулері академиялық тереңдік пен халыққа жақын тілді үйлестіре білді. Соның арқасында ол тек кәсіби ортада ғана емес, қарапайым оқырмандар арасында да кең танымалдыққа ие болды.
Оның ерекше үлесін сипаттайтын негізгі тұстар:
- Ауызша дәстүрді жүйелеу. Ғалым қазақ ауыз әдебиеті мен аңыз-әпсаналарын жинақтап, ғылыми тұрғыдан саралады. Бұл жұмыс ұлттық рухани мұраның сақталуына үлес қосты.
- Дереккөзге сын көзбен қарау. Артықбаев мұрағаттық құжаттар мен археологиялық деректерді халықтың тарихи санасымен салыстыра отырып, ғылыми тұжырымдарын нақты дәлелдермен бекітті.
- Дәстүр мен замана үндестігі. Ол дәстүрді өткеннің сарқыншағы емес, қазіргі өмірмен үйлесетін тірі құбылыс ретінде ұсынды.
- Білім беру миссиясы. Жоғары оқу орындарында оқытушы ретінде еңбек етіп, көптеген жас зерттеушілердің қалыптасуына ықпал етті. Студенттеріне тек білім емес, мәдениетке деген сүйіспеншілік те дарытты.
- Ашықтық пен қолжетімділік. Ғалым мақалаларын бұқаралық басылымдарда жариялап, БАҚ пен интернет арқылы этнографияны кең аудиторияға жеткізді.
Осы қасиеттері оны Қазақстандағы гуманитарлық саладағы ықпалды тұлғалардың біріне айналдырды.
Қазақ болмысына қосқан рухани үлесі
Жамбыл Артықбаевтың еңбектері қазақ ұлтының рухани өзегін терең ұғынуға жол ашты. Ол салт-дәстүр, әдет-ғұрып пен ру-тайпа қатынастары – өткінші құбылыстар емес, ұлттың ішкі жан дүниесін бейнелейтін тірі құрылым екенін дәлелдеп берді.
Ол өзінің зерттеулері арқылы мынадай маңызды ойларды жеткізе білді:
- тамырын таныған халық берік болады;
- мәдениет – тек естелік емес, болашақтың да өзегі;
- дәстүр – икемді, заманауи бола алатын күш;
- ғылым мен рухани таным бірін-бірі толықтырады;
- тарих – бұл жай хронология емес, адамның бойында өмір сүретін құндылықтар жүйесі.
Жамбыл Артықбаев – өткен мен бүгінді, ғылым мен халықты жалғаған тұлға. Оның өмірі мен еңбегі ұлттық болмысты танудың, оны зерделеп құрметтеудің үлгісі. Бүгінде оның есімі адалдықпен, парасатпен және туған елге деген шынайы махаббатпен қатар аталады.
