Мазмұны
Жер бетіндегі ең құпия әрі қауіпті табиғи құбылыстардың бірі – вулкандар. Бұл алып таулар адамзат тарихында ерекше орын алады. Олардың жарылысы – көз ұялтатын көрініс қана емес, сонымен қатар бүкіл ғаламшарға әсер ететін үлкен табиғи оқиға. Көптеген адамдар вулкан атқылауынан қорқады, алайда дәл осы процестер Жердің рельефін өзгертіп, атмосфераның қалыптасуына ықпал етті. Вулкандар туралы қызықты деректермен танысу – олардың табиғатын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Вулкандардың түрлері мен ерекшеліктері
Әлемнің түкпір-түкпірінде түрлі пішінді, әртүрлі құрылыстағы және бір-біріне ұқсамайтын сипаттағы көптеген вулкандар кездеседі. Әр вулкан – өзіндік қайталанбас қасиеті бар ерекше табиғи нысан.
- негізгі түрлеріне стратовулкандар, қалқан тәрізді және конус тәрізді вулкандар жатады;
- мұхит түбінде мыңдаған суасты вулкандары бар;
- белсенді вулкандар Антарктидадан басқа барлық құрлықтарда кездеседі;
- атқылау түрлері де әртүрлі: кейбіреуі күшті жарылыспен, ал кейбірі баяу, тыныш лава ағымымен сипатталады;
- көптеген аралдар, мысалы, Исландия мен Гавай аралдары түгелдей дерлік вулкандық жыныстардан құралған.
Осындай алуан түрлілігі вулкандарды зерттеуді аса қызықты әрі күрделі етеді.
Ерекше рекордтар мен таңғаларлық оқиғалар
Вулканологияда әлем назарын аудартқан алыптар да, тосын әрі қайталанбас табиғи құбылыстар да аз емес. Кейбір оқиғалар тарихта адам баласының табиғат алдындағы дәрменсіздігін және табиғи күштің ғаламат шеберлігін айқын көрсетеді.
- Әлемдегі ең биік белсенді вулкан – Охос-дель-Саладо, Анд тауларында орналасқан. Оның биіктігі 6890 метрден асады. Мұндай өлшем оны континенттегі ең көрнекті табиғи нысандардың біріне айналдырды.
- 1815 жылы Тамбора вулканының атқылауы соңғы ғасырлардағы ең ірі табиғи апаттардың бірі болды. Ол жер шарында климаттың өзгеруіне әкеліп, «жазсыз жылды» тудырды. Осы себептен көптеген елде егін шықпай, аштық орын алды.
- Кейбір вулкандар лавадан бөлек, алып күл бұлттарын, газдарды, тіпті найзағай тудырады. Атқылау кезінде пайда болатын лай ағындары – лахарлар бүкіл ауылдарды қиратып жіберуі мүмкін.
- Жер бетінде супервулкан деп аталатын алып геологиялық құрылымдар бар. Олардың атқылауы ғаламшар климатына орасан зор өзгеріс енгізе алады. Солардың бірі – АҚШ-тағы Йеллоустоун кальдерасы.
- Су астындағы кейбір вулкандар жаңа аралдар мен архипелагтарды қалыптастырады. 2013 жылы Жапония жағалауында болған атқылау нәтижесінде жаңа Нишиношима аралы пайда болды.
Мұндай құбылыстар табиғаттың қауіпті әрі таңғаларлық күшке ие екенін дәлелдейді.
Вулкандық белсенділіктің климат пен тіршілікке әсері
Вулкандық процестер тек географияға ғана емес, сонымен бірге климат пен тіршілік әлеміне де үлкен ықпал етеді.
- ірі атқылаулар салдарынан ауа температурасы төмендейді, өйткені атмосфераға аэрозольдер таралады;
- вулкандар топырақты минералдармен байытады, бұл өсімдіктердің өсуіне және ауыл шаруашылығының дамуына ықпал етеді;
- кейбір жануарлар мен өсімдіктер белсенді вулкандар баурайына бейімделген;
- жер шарында ыстық бұлақтар, гейзерлер мен фумаролдар кездеседі, бұлар вулкандық белсенділікпен тікелей байланысты;
- миллиондаған жылдар ішінде вулкандар материк пішінін өзгертіп, жаңа аралдар мен тау тізбектерін қалыптастырған.
Ғалымдар, егер вулкандар болмаса, Жер бетінде мұндай алуан түрлі тіршілік иелері болмас еді деп санайды.
Вулкандар – табиғаттың таңғажайып әрі қауіпті көрінісі ғана емес, жаңа тіршілік, бірегей ландшафт пен пайдалы қазбалар көзі. Олар адамзатқа табиғаттың құдіретін үнемі еске салып, планетамыздың ішкі құрылымын тереңірек түсінуге жол ашады. Вулканологияны зерттеу арқылы ғалымдар Жердің жаңа құпияларын ашып, болашақтағы геологиялық процестерді болжауға мүмкіндік алады.
