Мазмұны
Азық-түлікке деген құрмет қазақ халқының санасында ежелден қалыптасқан. Ас — Тәңірдің берген несібесі, ал оны қадірлеу — әрбір адамның парызы. Соның ішінде нан ерекше орын алады: ол — берекенің, тоқшылықтың, еңбектің нышаны. Нанға деген қатынас тек күнделікті тұрмыста ғана емес, сонымен бірге ырымдар мен тыйымдар арқылы да көрініс тапқан. Сол ырымдардың бірі — нанның қиқымын жерге тастамау. Бұл мақалада осы сенімнің астарында не жатқанын, оның рухани әрі тәрбиелік маңызын қарастырамыз.
Нан — өмір мен еңбектің нышаны
Нанды жасау оңай іс емес. Дәнді егіп, орып, диірменге тартып, қамыр илеу мен оны пісіруге дейінгі жол — ұзақ әрі ауыр еңбекпен келеді. Сондықтан әр ұнтақ, әр қиқым — бір адамның емес, тұтас бір отбасының немесе қауымның еңбегінің жемісі.
Халық арасында «нанды баспа», «нанды аяқасты етпе», «нан қиқымын тастама» деген тыйымдар жай айтылмаған. Бұл сөздер нанды қадірлеу ғана емес, бүкіл өмірге деген құрметті ұрпаққа үйретудің амалы болған.
Қиқымға қатысты халық сенімдері
Нанға байланысты қалыптасқан ырымдардың көбі ұрпақтан ұрпаққа беріліп, күнделікті өмірдің бір бөлшегіне айналған. Әсіресе нанның үгіті мен қалдығына байланысты сенімдер ерекше орын алады.
Төменде нан қиқымына қатысты кең таралған ырымдар келтірілген:
- дастарқан үстіндегі нан үгіндісін қолмен сыпыруға болмайды — кедейлікке әкеледі;
- нан қалдығын қоқысқа тастау — үйдің берекесін қашырады;
- жерге түскен нанның үстінен басу — дастарқанға деген құрметсіздік;
- қиқымды құстарға тастау — отбасының бақ-берекесін қоса ұшырумен тең;
- нан қалдығын елемеу — байлықтан айырылуға себеп болады.
Бұл ырымдардың барлығы материалдық тұрғыдан емес, рухани тәрбиелік астарымен маңызды. Олар адамдарға өмірге, еңбекке, бір-біріне құрметпен қарауды сіңіруге бағытталған.
Қиқымды тастау — этикалық тұрғыдан қарағанда
Қазіргі қоғам ырымдарды кейде сынмен қабылдауы мүмкін. Алайда нанның қалдығына деген мұқияттылық — жай ғана дәстүр емес, тереңде жатқан моральдық қағидалар көрінісі. Қиқымды қоқысқа тастау — тек механикалық әрекет емес, бұл немқұрайдылықтың, жауапсыздықтың белгісі деп қаралуы мүмкін.
Нанға деген осындай ықылас — отбасындағы тәрбиенің, ұлттың мәдени деңгейінің көрсеткіші. Әсіресе ұлттық дәстүрлерді ұстанатын ортада мұндай көзқарас ұрпаққа үлкен өнеге болады.
Қиқымға қатысты тәрбиелік мағына
Нанның қалдығына немқұрайлы қарамау — адамгершілік қасиеттің бір көрінісі. Бұл жай ғана тазалық сақтау емес, тұтас өмірлік ұстаным қалыптастыру тәсілі.
Төменде нан үгіндісіне қатысты тәлімдік мәні бар қағидалар ұсынылады:
- Тағамды қадірлеуді үйретеді. Балаға кішкентай кезінен әр үгіттің де бағалы екенін түсіндірсе, ол болашақта кез келген затқа немқұрайды қарамайды. Бұл өз кезегінде еңбекке, уақытқа, табиғатқа деген ықылас тудырады.
- Тазалық пен тәртіпке баулиды. Нан қалдығын қолмен жинау, дастарқанды таза ұстау — тәрбие мен мәдениеттің негізі. Мұндай дағдылар баланы ұқыпты, жинақы болуға тәрбиелейді.
- Ысырапшылдыққа жол бермейді. Нанды қадірлеген бала — дүние мен затты да оңды-солды жұмсамайды. Бұл отбасы бюджетін де, өмірлік таңдауын да ұтымды жүргізуге ықпал етеді.
- Отбасы дәстүрін сақтауға көмектеседі. Қиқымды тастамау туралы әңгімелер арқылы ата-ана мен бала арасындағы байланыс нығаяды. Мұндай әрекеттер — отбасы мүшелерінің бірлігін, құрметін арттыратын шағын, бірақ маңызды сәттер.
Осындай қарапайым амалдар арқылы үлкен тәрбиелік нәтижеге қол жеткізуге болады. Бұл — сан ғасырлық тәжірибенің бір көрінісі.
Қазіргі заманда қиқымды қалай қадірлеуге болады
Бүгінде бәрі ырымға сене бермейді. Дегенмен, бұл дәстүрді жаңаша жолмен жалғастыруға мүмкіндік бар. Қиқымды тастамау үшін мынадай амалдар қолдануға болады:
- оны құстарға немесе үй жануарларына беру;
- табиғатқа, ағаш түбіне апарып төгу;
- панировка немесе тағамға қоспа ретінде пайдалану;
- бөлек ыдысқа жинап, қоқысқа емес, жерге көму;
- оған құрметпен қарап, назарсыз қалдырмау.
Бұл әрекеттер аса қиын емес, бірақ олардың тәрбиелік және рухани салмағы зор.
Нанға деген құрмет — адамның ішкі дүниесінің көрінісі. Бір қарағанда, ұсақ-түйекке ұқсайтын нанның қиқымы шын мәнінде тұтас бір дүниетанымның белгісі. Ата-баба ұстанған бұл қағида ұрпақтың еңбекке, өмірге, дастарқанға деген құрметін қалыптастырған. Сондықтан нанның үгіндісін тастамау — жай ғана ереже емес, адамгершілікке бастар жолдың алғашқы баспалдағы.
