Мазмұны
Ежелден қазақ халқы баланы отбасының бақыты мен ұрпақ жалғастырушысының нышаны деп білген. Сәбидің амандығы мен саулығын сақтау – ата-ананың басты парызы саналған. Сол себепті нәрестені жамандықтан қорғау үшін түрлі ырымдар мен сенімдер қалыптасқан. Солардың бірі – ойыншық пішініндегі тұмарлар жасау дәстүрі. Мұндай бұйымдар тек қорғаушы күш ретінде ғана емес, сонымен бірге мейірім мен махаббаттың, ұлттық тәрбиенің көрінісі болған.
Қазақ тұрмысындағы тұмардың мәні
Тұмар – жаман көзден, теріс күштерден сақтайтын киелі бұйым. Қазақ сенімінде бала нәзік, қорғансыз болғандықтан, оған көз тию мен түрлі жамандық тез жұғады деп есептелген. Сондықтан сәбиге арналған ойыншық-тұмар екі міндетті қатар атқарған: бір жағынан ол баланы қызықтырып, көңілін көтерсе, екінші жағынан қорғаныш қызметін атқарған.
Мұндай бұйымдарды көбінесе аналар мен әжелер қолдан жасаған. Олар теріден, киізден немесе матадан тігіліп, түрлі өрнек, моншақ, жіп пен металдан жасалған ұсақ әшекейлермен безендірілген. Әрбір бөлшекке ізгі тілек пен дұға қосылып тігілген.
Қазақтардың балаға ойыншық-тұмар сыйлау дәстүрінің бірнеше маңызды себебі болған:
- табиғатпен үйлесім мен қоршаған ортамен байланысты сезіну үшін;
- ұлттық эстетика мен мәдени құндылықтарды ұрпаққа сіңіру мақсатында;
- сәби бойында сенімділік пен тыныштық орнату үшін;
- баланың танымын, қиялын және сезімталдығын дамыту мақсатында;
- ата-ананың махаббаты мен қамқорлығын білдірудің көрінісі ретінде.
Ойыншық-тұмар – баланың өзіне ғана арналған ерекше сый. Ол отбасылық жылылық пен аналық мейірімді бойына сіңірген.
Ойыншық-тұмардың бейнесі мен символикасы
Әрбір тұмардың пішіні мен мәні терең символдық мағынаға ие болған. Қазақтар көбіне жануарлар мен құстардың мүсіндерін жасаған, өйткені олар табиғаттың күші мен рухын бейнелеген.
- Жылқы. Өмірдің қозғалысын, еркіндік пен табандылықты білдірген. Баласына ат бейнелі ойыншық сыйлаған ата-ана оған жеңіл жол мен берекелі ғұмыр тілеген.
- Құс. Азаттық пен рух биіктігінің нышаны саналған. Киізден немесе матадан тігілген кішкентай құстарды бесіктің үстіне іліп қойған – ол жын-шайтаннан қорғаушы саналған.
- Қошқар немесе бота. Береке мен молшылықтың символы болған. Мұндай ойыншықтар кейде ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде қалдырылған.
- Қуыршақ. Қазақ қуыршақтары бетсіз тігілген, себебі адамның бейнесін дәл салу жаман рухтардың назарын аударады деп сенген. Бұл қуыршақтар баланың жанына серік әрі қорғаушы ретінде қабылданған.
Кей тұмарлардың ішіне бидай дәні, шөп түйірі немесе күміс қиындысы салынған. Мұндай ұсақ детальдар бұйымның киесін арттырады деп есептелген.
Ұлттық тәрбиедегі рөлі
Ойыншық-тұмарлар қазақ баласының дүниетанымын қалыптастыруда маңызды орын алған. Олар арқылы сәби табиғаттың бейнелерін танып, туған жердің рәміздерімен ерте жастан танысқан. Ойыншық баланың қиялын дамытып қана қоймай, ұлттық сана мен дүниетанымның алғашқы дәнін сепкен.
Тұмар тігу – тек тұрмыстық іс емес, рухани рәсім іспетті болған. Бұл үрдіске әжелер мен аналар қатысып, қолөнер шеберлігін, ізгі ниетін және өмір тәжірибесін келіндерге үйреткен. Осылайша әр тұмар отбасы бірлігінің, дәстүр сабақтастығының нышанына айналған.
Қазіргі кезде бұл көне дәстүр қайта жаңғырып келеді. Қазақ қолөнершілері мен аналар ұлттық нақыштағы ойыншық-тұмарларды балаларға сыйлауды дәстүрге айналдырып жатыр. Мұндай сыйлық – жалаң зат емес, рухани мәнге толы жәдігер.
Ойыншық түріндегі тұмар – қазақтың даналығынан туған терең мағыналы мұра. Ол балаға мейірім, қорғау және жылулық сыйлайды. Мұндай бұйымдар өткен мен бүгінді, ана жүрегі мен ұрпақ сабақтастығын біріктіретін киелі көпір іспетті.
