Мазмұны
Қазақ халқының өмір салты ғасырлар бойы табиғаттың ырғақтарымен тығыз байланысты болды. Көшпелі тұрмыс адамнан мал бағу өнерін ғана емес, жер бедерін, ауа райын және маусымдық өзгерістерді терең түсінуді талап етті. Қоныс дұрыс таңдалмаса, бүкіл рудың тағдырына қауіп төнетін. Сол себепті ата-бабалар ғасырлар бойы жердің жағдайын бақылап, оны бағалаудың ерекше қағидаларын қалыптастырды. Бұл білім ұрпақтан ұрпаққа ауызша беріліп, көшпелі мәдениеттің ажырамас бөлігіне айналды.
Қоныс таңдаудың негізгі қағидалары
Әрбір ру мен тайпаның өз ата қонысы болды. Дегенмен, жыл сайынғы көшу кезінде нақты жайылым немесе тұрақ таңдау үлкен жауапкершілікті қажет етті. Қоныс таңдауда табиғаттың әр белгісіне мән берілді.
Көшпелілер қоныс таңдағанда мынадай негізгі шарттарға сүйенді:
- тұщы судың болуы;
- шөптің шүйгіндігі мен өсімдіктің молдығы;
- жел мен бораннан қорғанатын жер бедері;
- басқа руларға жақын немесе керісінше оқшау орналасуы;
- батпақ пен сортаң топырақтың болмауы;
- малды бағыттауға ыңғайлы табиғи белгілердің барлығы.
Бұл шарттардың әрқайсысы өмірлік маңызға ие еді. Себебі бір ғана қателік бүкіл табынды, тіпті адамдардың өмірін қауіпке ұшыратуы мүмкін болатын.
Маусымдық көшу мен оның заңдылығы
Қазақ көшпелілерінің қоныс таңдауы табиғи циклге бағынды. Бір жыл ішінде ел төрт негізгі қонысты алмастырып отырды. Әрқайсысының өз атауы мен маңызы бар.
- Қыстау. Қысқы қоныс көбіне желден қорғалған аңғарларда, төбелердің етегінде немесе өзен маңында орналасатын. Мұнда қар қалың түспей, малға жайылым табу жеңіл болатын. Су көздері қатып қалмауы үшін ыңғайлы орындар ізделді. Малға арналған қоралар тас пен балшықтан соғылып, киіз үйлер қалың киізбен қапталды.
- Көктеу. Көктемде ел қар тез еріп, шөп алғаш көктейтін жерлерге көшті. Бұл кезде мал төлдеп, жаңа шөпке жайыла бастайтын. Көктеуді таңдау аса ұқыптылықты қажет етті, өйткені көктемде су тасқыны жиі болатын.
- Жайлау. Жайлау — ең кең әрі шырайлы маусымдық қоныс. Ол әдетте таудың етегінде немесе өзен бастауына жақын, ауасы таза, суы мол, шөбі қалың өңірлерден таңдалды. Бұл кезде халық тынығып, мерекелер мен ойын-сауық өткізді, қолөнермен айналысты. Жайлау қазақ үшін молшылық пен шаттықтың белгісі еді.
- Күздеу. Күзде ел төменгі аймақтарға қарай жылжып, қысқа дайындық басталатын. Мал семіріп, қысқа азық жиналды. Күздеу қыстауға жақын орналасатын, сондықтан көшу ұзаққа созылмайтын.
Осындай жүйелі көшу табиғатқа зиян келтірмей, жайылымның тозбауын қамтамасыз етті.
Табиғатпен үйлесім
Көшпелі өмірдің басты заңы – табиғатпен үндестік сақтау. Қазақтар үшін жер мен су – қасиетті. Олар өсімдіктің түрін, судың дәмін, желдің бағытын, жануарлардың мінезін бақылап, соған қарай шешім қабылдайтын. Табиғат белгілерін оқу – көшпелінің өмірлік тәжірибесі мен даналығының көрінісі.
Қазақ даналығында мұны бейнелейтін мақал-мәтелдер көп:
- «Жердің иесі – ел, елдің тірегі – жер.»;
- «Су бар жерде – өмір бар.»
Бұл сөздер табиғатқа деген құрмет пен жауапкершілікті айқын көрсетеді.
Қоғамдық және мәдени мәні
Қоныс таңдау тек шаруашылық әрекет емес, әлеуметтік оқиға да болған. Маусымдық көшу кезінде рулар бір-бірімен кездесіп, жаңалық алмасқан, туыстық байланыстарды нығайтқан, құдалық пен келісімдер жасаған.
Жаңа қонысқа келу рәсімі – «қоныс шалу» – ерекше салтпен өткен. Ақсақалдар жерді аралап, судың сапасын, шөптің күйін байқап, малға жайлы боларын тексерген. Тек осыдан кейін ғана киіз үйлер тігіліп, жаңа өмір басталатын.
Қазақ көшпелілерінің кең даланы игеру тәсілі еркіндік пен жауапкершіліктің үйлесімін көрсетті. Олар жерді меншіктеп емес, аманат ретінде көрді. Әр ұрпақ оны сақтап, келесі буынға таза күйінде табыстауды парыз санады.
Қазақтың қоныс таңдау дәстүрі – адам мен табиғат арасындағы теңдік пен үйлесімнің айғағы. Ол халықтың өмір салтымен бірге оның дүниетанымын да қалыптастырды. Ата-бабалардың осы даналығы бүгінгі ұрпаққа да маңызды ескерту береді: жерге жанашырлық таныту – ұлттың болашағын сақтау деген сөз.
