Мазмұны
Айтыс – қазақ халқының мәдениетінде ерекше орын алатын, поэзия, философия және халық даналығы тоғысқан бірегей өнер түрі. Екі немесе бірнеше ақынның сөз жарысы ғасырлар бойы тек қана көңіл көтеру емес, нағыз суырыпсалма сөз өнерінің шыңы, халықтың рухани құндылықтарын насихаттаудың құралы болды. Айтыс тарихи жадты сақтауға, дәстүрді ұрпаққа жеткізуге және қоғамның түрлі топтарын біріктіруге қызмет етті. Көпшілік үшін мұндай сайыстар үлкен оқиғаға айналса, ақындар үшін айтыс – тапқырлық пен шешендіктің, терең білім мен биік өнердің жарысы еді.
Айтысқа дайындық және ұйымдастыру
Айтыс сайыстары ешқашан кездейсоқ өтпеген – оған алдын ала дайындық жасалып, лайықты ақындар таңдалған, ерекше атмосфера қалыптастырылған.
- ұйымдастырушылар елге танымал, өнері халыққа кеңінен мәлім ақындарды шақыратын;
- айтыс өтетін орын көрермен көп сыйып, кең жайғасатын етіп таңдалатын, әдетте бұл – ауылдың ортасындағы алаң немесе үлкен киіз үй;
- қазылар алқасы абыройлы ақсақалдар мен өнерді терең түсінетін тұлғалардан құралды, кейде елге белгілі батырлар да төрелік еткен;
- қонақтар құрметті орынға жайғасып, олардың айналасына әр жастағы ауыл тұрғындары жиналатын;
- қатысушылар мен қонақтарға арналған дәстүрлі дастархан жайылып, мерекелік көңіл-күй орнатылды, кейде жәрмеңке ұйымдастырылатын;
- айтыс тақырыбы алдын ала белгіленуі мүмкін, бірақ ақындарға еркін импровизация жасауға рұқсат берілетін;
- сайыс басталар алдында ереже жарияланып, уақыт лимиті немесе раунд саны бекітілетін.
Осындай дайындық айтыстың көркемдік деңгейін көтеріп, оны ел өміріндегі маңызды оқиғаға айналдырды.
Сайыстың өту барысы және суырыпсалмалық өнер
Айтыс – қос ақынның сөзбен сайысы, әрқайсысы қарсыласын тапқырлықпен, терең оймен және сөздің шеберлігімен жеңуге тырысатын өнер түрі.
- Айтыс сәлемдесу мен жеңіл әзілден басталатын. Ақындар бір-біріне құрмет білдіре отырып, өз артықшылығын астарлы сөзбен жеткізе алатын. Бұл кезең көрерменді қыздырып, нағыз айтыстың алғы шартына айналатын.
- Одан кейін негізгі бөлікке – алдын ала белгіленген не тосын тақырыпқа өлеңмен жауаптасу кезеңіне өтетін. Ақындар өзекті мәселелерді, жеке көңіл-күйді, қоғамдағы жағдайды қозғап, астарлы әзіл мен сатираны кең қолданатын. Қарсыластың сөзін іліп әкетіп, жедел әрі дәл жауап беру – ең жоғары бағаланатын қасиет еді.
- Айтыстың басты құндылығы – суырыпсалмалық. Әр ақын білімін, халық даналығын, мақал-мәтел мен дәстүрді шебер қолданды. Кейде айтысшылар жұмбақ жасырып, сөзбен ойнаса, кейде белгілі оқиғаға немесе тұлғаға ишара жасайтын, бұл тыңдаушыны одан әрі қызықтыра түсетін.
- Сайыс сәті кейде қызу тартысқа ұласса да, көп жағдайда әзіл мен өзара сыйластық басым болатын. Жеңімпазды анықтауда шеберлікпен қатар, көрерменнің ықыласы маңызды рөл атқаратын – қошемет неғұрлым көп болса, ақынның мерейі соғұрлым жоғары саналатын.
Осындай өнер бәсекесі айтысты поэзия мен халық бірлігінің үлкен мерекесіне айналдырды.
Айтыстың қоғам мен мәдениеттегі орны
Айтыс сайыстары тек ойын-сауық қана емес, қоғам үшін маңызды рухани, тәрбиелік мәнге ие болды.
- айтыс арқылы жастардың бойында сөзге, өнерге, дәстүрге құрмет қалыптасты;
- бұл өнер арқылы әділдік, батылдық, уәдеге беріктік секілді құндылықтар насихатталды;
- айтыста тарих пен аңыз, халықтың өмірі мен күресі жырға айналып, ауызша мұра ретінде сақталды;
- ақындар әділдік, қоғамдағы өзекті мәселе, әлеуметтік жауапкершілік жайлы сөз қозғап, халықтың мұң-мұқтажын ашық жеткізді;
- айтыс ру-тайпалардың арасындағы байланыстарды нығайтып, ел бірлігін күшейтті;
- поэзиялық сайыс арқылы ұлттық намыс пен туған жерге сүйіспеншілік қалыптасты;
- айтыс кезінде жаңа әндер, мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері дүниеге келіп, халық қазынасына қосылды.
Айтыстың қызу тартысы, сөз өнеріне құрмет пен халық дәстүріне адалдық – бүгінге дейін қазақ руханиятының ажырамас бөлігі болып келеді.
Айтыс сайыстары халықтың мәдени коды мен болмысын қалыптастыруда, жас ұрпаққа тәрбие беруде, ұлттық ерекшелікті сақтауда үлкен рөл атқарды. Айтыс – сөз өнерінің, тапқырлық пен даналықтың биік үлгісі ретінде әлі күнге дейін өз маңызын жоғалтпай келеді. Нағыз талант пен халықтың шынайы болмысы дәл осы өнерде көрініс табады.
