Мазмұны
Ежелгі дәуірден бастап адамдардың табиғатпен байланысы аңшылық өнері арқылы қалыптасты. Сол өнердің ең мәртебелісі – бүркітпен аң аулау. Бұл дәстүр тек күнкөріс көзі емес, рух пен ерліктің, шеберлік пен табиғатқа деген құрметтің көрінісі саналған. Көшпелі халықтар үшін бүркіт — еркіндіктің, күштің және биік рухтың символы болды. Бүркітпен аңға шығу рәсімі ғасырлар бойы ұлттың мәдени болмысын қалыптастырып, бүгінгі күнге дейін ұлттық мұра ретінде сақталып келеді.
Бүркіт баптаудың қыр-сыры
Жабайы бүркітті қолға үйрету – аса күрделі әрі құрметті іс. Аңшылыққа көбіне жас, мықты, ұшқыр қанатты ұрғашы құсты таңдайды. Бүркітті қолға түсіру көбіне қыс не ерте көктем мезгілінде жүзеге асады, өйткені сол уақытта құс тыныш және әлсіз болады. Бірақ қолға түскеннен кейін ең жауапты кезең – оны баптау мен сенімге үйрету басталады.
Бүркітті аңға дайындаудың негізгі кезеңдері былайша жүзеге асады:
- Адамға үйрету. Алғашқы күндері бүркіт иесінен қатты қорқады. Құсбегі тәулік бойы оның қасында болып, жұмсақ үнмен сөйлесіп, қорқынышын басады. Біртіндеп бүркіт адамның иісіне, дауысына және қимылына үйреніп, сенім білдіре бастайды.
- Қолға қондыру. Құс арнайы былғарымен қапталған қолға қондырылып, тепе-теңдікті сақтауға үйретіледі. Бұл үлкен төзім мен ептілікті талап етеді, себебі бүркіттің қозғалысы дәл әрі сенімді болуы керек.
- Ұшырып баулу. Құс белгілі бір қашықтыққа ұшып, шақырған кезде қайта оралуға жаттығады. Қайтып келген сайын етпен марапатталады, бұл сенім мен иесіне бағынуды қалыптастырады.
- Алғашқы аңға шығу. Бірнеше айлық дайындықтан кейін бүркіт нағыз аңшылыққа қосылады. Алғашқы табысты аң аулау – құсбегі үшін де, құс үшін де үлкен сынақ болып есептеледі.
Мұндай өзара сенім мен үйлесімділік күштеп емес, сабыр мен құрмет арқылы қалыптасады.
Бүркітпен аңға шығу ерекшелігі
Бүркітпен аңға шығу тек күштілік емес, шеберлік пен дәлдікті де талап етеді. Құсбегі атпен жүріп, аң іздегенде көмекшілері мен тазы иттері қасында болады. Негізгі сәт – олжаны байқап, бүркіттің көзін ашу. Арнайы теріден тігілген тұғырдағы бүркіттің басындағы томаға шешіліп, ол көкке көтеріледі.
Бүркіттің қимылы ерекше әсер қалдырады. Ол биікке самғап, кенет төмен құлдилап, көздеген аңына найзадай түсе қалады. Құстың соққысы соншалықты күшті, көбіне аң қашып үлгермейді. Құсбегі жедел жетіп, олжаны алып, бүркітке сый ретінде ет береді.
Мұндай аңшылықтың өзіндік ережелері бар:
- бүркітті ешқашан зорлап аңға салмайды;
- олжа құспен бөлісіліп, табиғатқа құрмет көрсетіледі;
- аңды өлтіру – қажеттілік, ал жан иесіне құрмет көрсету – парыз;
- аңшылық маусымы аяқталған соң бүркіт демалу үшін тауға босатылады.
Бұл дәстүр тек аңшылық емес, адам мен табиғаттың өзара үйлесімінің көрінісі саналады.
Мәдени және рухани мәні
Бүркіт бейнесі көшпелі халықтардың мәдениетінде ерекше орын алады. Ол еркіндіктің, батылдықтың және намыстың нышаны болып саналады. Бүркіт тек аңшы серігі ғана емес, рухани қорғаушы ретінде қабылданған.
Құсбегі – халық арасында ерекше құрметке ие тұлға. Себебі ол табиғатты сезіне білетін, сабырлы әрі парасатты адам болуы тиіс. Дала даналығында «бүркітті бағындырған адам – өз нәпсісін де жеңе біледі» деген ұғым бар.
Бүркіт мерекелер мен салт-жораларда да маңызды рөл атқарған. Мысалы, кей өңірлерде той кезінде бүркітті аспанға ұшыру – жақсылық пен молшылықтың белгісі саналған. Ал халық жырларында бұл құс ердің ерлігін, рухтың биіктігін бейнелейді.
Бүркітпен аң аулау – тек өткен дәуірдің мұрасы емес, ұлттың рухани айнасы. Ол адам мен табиғат арасындағы нәзік байланысты, сенім мен еркіндіктің үйлесімін көрсетеді. Бүгінде Қазақстан, Моңғолия және Қырғызстанда бұл дәстүр ұлттың мақтанышы ретінде жаңғырып, ұрпақтар сабақтастығын жалғастырып келеді.
