Мазмұны
Ғылым тарихында адамзаттың әлемге деген көзқарасын түбегейлі өзгерткен тұлғалар бар. Солардың ішінде Чарльз Дарвин ерекше орын алады. Ағылшын жаратылыстанушысы табиғат ғылымының жаңа бағытын ашып, қазіргі биологияның негізін қалады. Оның еңбектері XIX ғасырдағы табиғаттану, философия және қоғамның дүниетанымына орасан ықпал етті. Бұл ғалымның тұлғасы әлі күнге дейін қызығушылық тудырып, құрметке бөленіп келеді. Дарвиннің ғылымға қосқан үлесін түсіну үшін оның өмірі мен басты жетістіктерін қарастыру қажет.
Ерте өмірі мен білімі
Дарвин 1809 жылдың 12 ақпанында Англияның Шрусбери қаласында дүниеге келді. Ол білімді әрі ауқатты отбасында өсті. Атасы Эразм Дарвин дәрігер әрі ойшыл болған, ал анасы атақты кәсіпкер Веджвуд әулетінен шыққан. Бала кезінен табиғатқа қызығып, тастар, ұлулар, жәндіктер жинауды әдетке айналдырды.
Алдымен Эдинбург университетінде медицина оқыды, бірақ хирургия оған жақпайтынын түсінді. Кейін Кембридж университетіне ауысып, дін қызметкері болуға дайындалды. Сол жерде ол жаратылыстану ғылымына құштарлық оятқан профессорлармен танысты.
«Бигль» кемесімен саяхат
Дарвиннің өміріндегі шешуші кезең – 1831–1836 жылдары «Бигль» кемесімен жасаған дүниежүзілік саяхат болды. Бұл экспедиция оның ғылыми жолын түбегейлі өзгертті.
- Сапар барысында ол Оңтүстік Америка, Австралия және Тынық мұхиты аралдарының жануарлары мен өсімдіктерін зерттеді. Үлгілер жинап, күнделікті жазбалар жүргізіп отырды.
- Әсіресе Галапагос аралдарындағы байқаулары үлкен әсер қалдырды. Бір түрге жататын құстардың тұмсықтары мекен ету жағдайына қарай әртүрлі екенін байқады.
- Жиналған материалдар тіршілік иелерінің ортаға бейімделуі жөніндегі ой-пікірлерінің негізін қалады.
- Англияға оралған соң көп жылдар бойы осы деректерді талдап, жүйелеумен айналысты.
Осы саяхат арқасында ол эволюция теориясын жасауға қажетті деректерді жинады.
Эволюция теориясының жасалуы
Дарвиннің басты тұжырымы – түрлер өзгермейді деген көзқарас қате. Ол табиғи іріктеу қағидасын қалыптастырып, тірі организмдердің қалай дамитынын түсіндірді.
- табиғи іріктеу тіршілікке бейімді белгілері бар дараларды сақтайды;
- өмір үшін күрес азық, мекен және көбею мүмкіндігі үшін бәсекеде байқалады;
- ұрпақтағы ұсақ өзгерістер уақыт өте келе жаңа түрлердің пайда болуына әкеледі;
- бұл қағида табиғаттағы алуан түрлілікті және ортақ шығу тегін түсіндіреді;
- идея тіршіліктің өзгермейтіндігі туралы көзқарасты бұзды.
Осылайша ол жиналған деректерді біріктіріп, жаңа дүниетанымдық үлгі ұсынды.
Жарияланымдар мен қоғамдағы пікір
1859 жылы оның басты еңбегі «Түрлердің шығу тегі» жарық көрді. Бұл кітап қоғамда үлкен дау тудырды.
- Көптеген ғалымдар еңбекті қолдап, биологиялық құбылыстарды түсіндіруде сенімді негіз көрді.
- Шіркеу өкілдері кітапты қарсы алып, оны қасиетті мәтіндерге қайшы санады.
- Сынға қарамастан, еңбек үлкен сұранысқа ие болып, кең таралды.
- Кейін ғалым адам эволюциясы мен жануарлар эмоциялары жөнінде еңбектер жариялады.
Бұл зерттеулер оның беделін күшейтіп, есімін ғылым тарихына алтын әріппен жазды.
Жеке өмірі мен мұрасы
Дарвин Эмма Веджвудқа үйленіп, өмірін бірге өткізді. Он баласы болды, олардың біразы ғылымға ден қойды. Денсаулығы әлсіз болса да, ол соңына дейін зерттеулерін жалғастырды.
- Еуропаның алдыңғы қатарлы ғалымдарымен байланыс орнатты;
- ботаника, зоология, геология салалары бойынша кең хат алмасулар жүргізді;
- еңбектері биологиядан бөлек философия, психология, әлеуметтануға ықпал етті;
- Дарвиннің есімі ғылымдағы батыл ой мен табандылықтың символына айналды.
Қазіргі таңда оның теориясы генетика мен палеонтологиядағы жаңа деректермен толық дәлелденіп отыр.
Чарльз Дарвиннің мұрасы адамзат үшін баға жетпес қазына болып қалды. Ол тіршіліктің дамуы белгілі заңдылықтарға бағынатынын көрсетті. Оның өмірі табандылық пен ой еркіндігінің ғылымды алға жылжытатынын дәлелдейді. Дарвиннің идеялары адамға өз орнын түсінуге көмектесіп, басқа тіршілік иелерімен байланысын айқындайды. Оның еңбектері зерттеушілерді әлі күнге дейін шабыттандырып, білімнің прогресс үшін маңызын еске салады.
