Мазмұны
Адамзат ежелден ғаламның сырын ұғып, жұлдыздардың ар жағында не бар екенін білгісі келген. Алғашқы телескоптар Жер бетінде пайда болғанымен, атмосфера жарықты бұрмалап, алыс нысандарды нақты көруге мүмкіндік бермеді. Осы мәселені шешу үшін ғалымдар ғарышқа телескоп ұшыру идеясын ұсынды. Атмосферадан тыс орналасқан құралдар жұлдыздар мен галактикаларды бұрын-соңды болмаған айқындықпен бақылауға жол ашты. Ғарыш телескоптары астрономияның жаңа дәуірін бастап, адамзаттың Әлем туралы түсінігін түбегейлі өзгертті.
Ғарыш телескопы деген не
Ғарыш телескопы – атмосферадан тыс кеңістікте орналасқан астрономиялық бақылау құрылғысы.
- Оның басты мақсаты – жарық ағынын Жер атмосферасының әсерінсіз қабылдау. Себебі ауа қабаты, шаң және жылу толқындары бақылауға кедергі келтіреді. Сондықтан ғарыш телескоптары ғаламдағы нысандарды аса дәлдікпен түсіруге мүмкіндік береді.
- Көптеген обсерваториялар Жер орбитасында немесе одан әрі Лагранж нүктелерінде орналасады. Бұл нүктелерде тартылыс күштері теңесіп, телескоптардың тұрақты жұмыс істеуіне жағдай жасайды.
- Мұндай құрылғылар әртүрлі толқын диапазондарын бақылай алады – радиотолқыннан бастап гамма-сәулелерге дейін. Әр диапазон өз әлемін ашады: мысалы, инфрақызыл толқын суық туманды аймақтарды көрсетсе, рентген сәулесі белсенді галактикалардың ядроларын зерттеуге мүмкіндік береді.
Ғарыш телескоптары – адамзаттың көзіндей, ол арқылы біз шексіз ғаламға үңілеміз.
Даму тарихы
Ғарыш телескопын жасау идеясы ХХ ғасырдың ортасында пайда болды.
- алғашқы ғалымдар Жер атмосферасының бақылауға кедергі келтіретінін түсініп, аспанды сырттан зерттеу қажет екенін айтты;
- 1968 жылы алғашқы астрономиялық спутник – «Орбиталық күн бақылаушысы» ғарышқа жіберілді, ол Күннің сәулеленуін зерттеді;
- 1990 жылы «Хаббл» телескопының ұшырылуы астрономияда төңкеріс жасады, ол ғарыш ғылымының жаңа кезеңін ашты;
- кейіннен рентгендік «Чандра», инфрақызыл «Спитцер», гамма-телескоп «Ферми» және заманауи «Джеймс Уэбб» құрылғылары іске қосылды.
Әрқайсысы ғалам туралы білімімізді тереңдетіп, жаңа көкжиектер ашты.
Технологиялық ерекшеліктері
Ғарыштағы телескоптарды жасау – аса дәлдік пен төзімділікті талап ететін күрделі жұмыс.
- Вакуум мен температураның күрт айырмашылығы құрылғыларға үлкен қауіп төндіреді. Сол себепті телескоптардың корпустары жеңіл әрі радиацияға төзімді материалдардан жасалады.
- Айна беті микрондық дәлдікпен тегістеледі. Өйткені жұлдыздардан келетін жарық миллиардтаған шақырым жүріп жетеді, ал азғантай қателік суретті бұрмалайды.
- Барлық деректер радиосигнал арқылы Жерге жеткізіледі. Алынған мәліметтер арнайы зертханаларда өңделіп, ғылыми талдау жасалады.
Сондықтан инженерлер бұл құрылғыларды «ғарыштық зергерлік бұйым» деп атайды, өйткені әр бөлшек миллиметрлік дәлдікпен жұмыс істейді.
Ғылыми жетістіктер мен жаңалықтар
Ғарыш телескоптары адамзатқа ғалам туралы бұрын белгісіз көптеген жаңалық сыйлады.
- «Хаббл» миллиардтаған жарық жылы қашықтықтағы галактикаларды суретке түсіріп, Әлемнің кеңейіп жатқанын дәлелдеді;
- инфрақызыл телескоптар тығыз шаң бұлттарының ар жағындағы жаңа жұлдыздардың пайда болуын көрсетті;
- рентгендік обсерваториялар қара құрдымдар мен нейтрон жұлдыздарының маңындағы энергиялы процестерді зерттеді;
- «Джеймс Уэбб» алғаш рет экзопланеталардың атмосферасын талдап, олардың құрамында тіршілік белгілерін іздеу мүмкіндігін ашты.
Бұл жаңалықтар – адам ақылы мен технологияның бірлескен нәтижесі.
Қызықты деректер
Ғарыш телескоптары туралы кей деректер ғылымнан гөрі фантастикаға ұқсайды.
- «Хаббл» Жерді шамамен 95 минутта бір рет айналып өтеді. Күніне ол он бес рет толық орбитаны аяқтап, ондаған аспан нысанын бақылайды.
- «Джеймс Уэбб» телескопының айнасы 18 алтын жалатылған алтыбұрышты сегменттен тұрады. Ол ғарышта алып гүл секілді ашылады.
- Телескоптардан алынған деректер әлемнің ғалымдарына ашық. Кез келген елдің зерттеушісі олардың нәтижесін өз жобасында қолдана алады.
- Телескоп түсірген көптеген суреттерге түс кейіннен беріледі. Себебі адамның көзі кейбір толқын ұзындығын көре алмайды, ал бояулар арқылы көрінбейтін сәулелер анықталады.
Осылайша, ғарыш телескоптары – ғылым мен адамзаттың ізденіске деген шексіз құштарлығының айғағы.
Ғарыштық обсерваториялар адамзаттың Әлемге деген көзқарасын түбегейлі өзгертті. Олар бізге Жер – ғаламның кішкентай ғана бөлшегі екенін көрсетті. Бүгінде миллиардтаған галактика бар екені дәлелденді, ал олардың кейбірінде өмір сүру мүмкіндігі бар. Ғарыш телескоптары – адамның шексіз кеңістікке ұмтылысын бейнелейтін құрал ғана емес, сонымен бірге болашақта ең үлкен сұраққа жауап табуға жол ашатын үміт сәулесі: біз ғаламда жалғыз емеспіз бе?
