Мазмұны
Көшпелі халықтардың тарихы олардың кең дала жағдайында тіршілік ету шеберлігімен тығыз байланысты. Шектеулі ресурстар, үздіксіз қозғалыс қажеттілігі және табиғатқа тәуелділік ерекше тамақтану жүйесін қалыптастырды. Көшпелілердің рационы қарапайым болғанымен, құнарлы әрі аса қолайлы еді. Азық-түлік өнімдері жоғары қуат беріп, ұзақ уақыт бұзылмай сақталуға тиіс болды. Сондықтан олардың ас-ауқаты өмір салтын, дәстүрді және шаруашылық ерекшелігін айқын көрсетіп отырды.
Негізгі азық-түлік түрлері
Көшпелі тұрмыс өнімді оңай табуға және жылдам дайындауға мүмкіндік беретін тағамдарды қажет етті. Негізгі қор мал шаруашылығынан алынып, оған қарапайым ұн өнімдері қосылды.
- Ет – басты қуат көзі болды. Оны қойдан, жылқыдан, түйеден және сиырдан алды. Көбіне етті қайнатып немесе кептіріп жеді, сол арқылы ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндік туды. Ол ақуызға бай болғандықтан, көшпелілерге ауыр жорықтарда күш-қуат берді.
- Сүт өнімдері айрықша орын алды. Қымыз, айран және шұбат шөлді қандырып қана қоймай, денсаулықты нығайтты әрі толыққанды тағамның орнын басты. Қайнатылған, ашытылған немесе кептірілген сүт тағамдары ұзақ жолға ыңғайлы қор саналды.
- Май мен құйрық қуаттың шоғырланған көзі болды. Олар тағамға қосылып, аштықты басып қана қоймай, суық күндері денеге жылу берді. Жануар майы көптеген дәстүрлі асқа негіз болып қызмет етті.
- Ұннан жасалған тағамдар қарапайым әрі тоқ болды. Жайма мен нанды отқа пісіріп немесе сорпаға қосып әзірледі. Мұндай тағамдар ет пен сүт өнімдерін толықтырып, рационды әртараптандырды.
Осылайша, көшпелілердің ас мәзірі қарапайымдылығымен қатар, табиғатқа бейімделгендігімен ерекшеленді.
Сақтау әдістері
Көшпелі өмір ұзақ сапарларда азықты бұзбай сақтай білуді талап етті. Бұл тәсілдер табиғи жағдайларға және тәжірибеге сүйенді.
- етті күнге кептіріп немесе ыстап, бірнеше аптаға жеткізді;
- майды ерітіп, теріден тігілген ыдыстарда сақтады;
- сүтті құртқа айналдырып, жолға жеңіл әрі ұзақ сақталатын өнім алды;
- сусындарды теріден жасалған торсықтарда сақтап, салқын әрі герметикалық жағдайда ұстады;
- дән мен ұнды қапқа салып, ылғал мен шаңнан қорғады.
Бұл тәсілдер азықтың нәрлілігін жоғалтпай сақтауға мүмкіндік берді.
Тағамның тәжірибелік маңызы
Әрбір тағам түрінің өзіндік орны болды және ол денсаулық үшін маңызды рөл атқарды.
- Ақуызды ас күш пен төзімділікті арттырды. Ет пен сүт өнімдері үздіксіз қозғалыстағы халықтың мықты әрі шыдамды болуына ықпал етті.
- Майлы тағамдар қуат пен жылу берді. Олар әсіресе қыстың қақаған суығында және даланың қолайсыз жағдайында өмір сүру үшін қажет болды.
- Қышқыл сүт сусындары табиғи пробиотик қызметін атқарды. Олар иммунитетті нығайтып, дәрумен жетіспеушілігін азайтты, бұл көкөніс пен жеміс аз болған жағдайда ерекше маңызды еді.
Осылайша, көшпелілердің ас-ауқаты тек тоқтықты емес, денсаулықты да қамтамасыз етті.
Көшпелі халықтың тағам жүйесі ғасырлар бойы қалыптасып, табиғат жағдайына бейімделді. Олардың ас мәзірі қуатты, ұзақ сақталатын әрі жолға ыңғайлы болды. Бұл дәстүрлер бүгінгі күнге дейін сақталып, кейбір әдістер қазіргі тұрмыста да қолданылады. Көшпелілердің тәжірибесі – далалық өмірдің қиындығына қарамастан, дұрыс әрі тиімді тамақтанудың үлгісі.
