Мазмұны
Көшпелі халықтардың тарихы әрқашан зерттеушілер мен саяхатшылардың назарын өзіне аударып келген. Бұл тайпалар тұрақты қоныссыз өмір сүрсе де, қоғамдағы тәртіп пен үйлесімділікті сақтай білді. Олардың тұрмыс салты табиғатпен үндестікке, өзара көмекке және бейімделу қабілетіне негізделді. Көшпелілердің өміріндегі ең маңызды элементтердің бірі – уақытша тұрақ, яғни лагерь. Ол жерде бүкіл күнделікті өмір шоғырланып, қоғамның ішкі құрылымы айқындалды. Осындай лагерьлердің қалай ұйымдастырылғанын түсіну – көшпелі мәдениеттің дүниетанымын тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Тұрақ орнын таңдау қағидалары
Көшпелі лагерьдің сәтті ұйымдастырылуы ең алдымен орын таңдаудан басталатын. Бұл таңдау адамдардың қауіпсіздігіне, малдың жай-күйіне және азық-түлік қорларының сақталуына тікелей әсер етті.
- жел мен нөсерден қорғалған жер таңдалды;
- маңайда міндетті түрде тұщы су көзі болуы керек еді;
- топырақ құрғақ әрі тығыз болуы шарт, сонда киіз үйлер мен шатырлар берік тұратын;
- жақын маңда мал жайылатын өріс болғанымен, су көзіне тым таяу орналастырылмады;
- ылғал жиналатын ойпаң жерлерден аулақ болуға тырысты.
Осындай ұқыпты таңдау көштің қауіпсіздігі мен жайлылығын қамтамасыз етті.
Лагерь құрылымы мен ұйымдастырылуы
Орын анықталғаннан кейін тұрғын үйлер мен шаруашылық аймақтарының орналасуы жоспарланды. Көшпелі лагерь кездейсоқ емес, нақты әлеуметтік тәртіпті көрсететін жүйе бойынша құрылды.
- Тұрғын үйлер ретпен тігілді. Киіз үйлер немесе шатырлар көбіне жартылай шеңбер немесе толық шеңбер түрінде орналасты. Ортасында жиналыстар мен салт-жоралғылар өтетін кеңістік қалдырылды. Әр үйдің ішінде ерлер мен әйелдерге арналған бөлек орындар және қонақ қабылдайтын бөлік болды.
- Мал бөлек ұсталды. Жылқылар, түйелер мен қойлар қауіпсіз жерлерге шығарылып, табиғи кедергілермен қоршалды. Түнде оларды жыртқыштардан қорғау үшін лагерьге жақын айдады.
- Шаруашылық аймақтар алдын ала белгіленді. Бұл жерлерде азық-түлік, құрал-саймандар мен тұрмыстық заттар сақталды. Әр отбасының өз міндеті болды: біреулер от жағуға жауап берсе, енді біреулер арба жөндеп, отын жинады.
- Лагерьде иерархия сақталды. Ең орталықта немесе биіктеу жерде ақсақалдың киіз үйі тігілді, оның айналасына жауынгерлер мен шеберлердің үйлері орналасты. Мұндай тәртіп қауіпті жағдайларда тез әрекет етуге және ішкі тәртіпті сақтауға мүмкіндік берді.
Бұл құрылым лагерьдің өміршеңдігін қамтамасыз етіп, көшпелілерге кез келген ортада бейімделуге жағдай жасады.
Тұрмыстық заттар мен киіз үйдің мәні
Көшпелі лагерь тек уақытша баспана емес, рухани әлемнің айнасы саналды. Әр заттың өз орны мен мағынасы болды.
- ошақ үйдің жүрегі болып саналды, ол жылу мен өмірдің және ата-баба рухымен байланыстың нышаны еді;
- кілемдер мен маталар сәндік қызметтен бөлек, суықтан қорғау міндетін атқарды;
- кіреберісте қару-жарақ немесе еңбек құралдары ілінді, бұл еңбек пен қорғанысқа дайындықты білдірді;
- үй жиһаздары мен ыдыстар қолдан жасалып, ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде берілді;
- тұмарлар мен рухтарға арналған шағын бейнелер отбасы мен әулеттің қорғаушысы ретінде сақталды.
Мұндай заттар көшпелілердің рухани тұрақтылығы мен дәстүрге деген құрметін айқындап тұрды.
Еңбек пен қоғамдық қатынас
Көшпелі лагерьдегі өмір өзара көмек пен ортақ жауапкершілікке негізделді. Әр адам өз орнын біліп, қоғам алдындағы міндетін орындауға ұмтылды.
- Ерлер аңшылық пен мал бағумен айналысты. Олар азық-түлік табу, лагерьді қорғау және келесі көш бағытын анықтау жауапкершілігін алды. Күш пен жер бедерін жақсы білу – ер азаматтың ең басты қасиеті болды.
- Әйелдер тұрмыстық шаруаны атқарды. Олар тамақ пісірді, киім тікті, балаларға қарады, киіз тоқып, үй ішін ұқыптап ұстады. Олардың еңбегі жайлылық пен тәртіптің кепілі болды.
- Ақсақалдар шешім қабылдады. Олардың тәжірибесі мен өмірлік даналығы қауымның тұрақтылығын қамтамасыз етті. Олар дәстүрді қадағалап, жастарға ақыл-кеңес берді.
- Балалар да ерте жастан еңбекке араласты. Олар кіші інілерін қарады, отын жинады, шопандарға көмектесті. Осылайша жауапкершілік пен еңбекқорлық сезімі қалыптасты.
Мұндай еңбек бөлінісі қауымның бірлігін күшейтіп, қиын жағдайда да өмір сүруге мүмкіндік берді.
Қозғалыс пен уақытша өмірдің мәні
Көшпелілер үшін лагерь – өмірдің бейнесі, қысқа болса да мағыналы кезең. Әр көшу дүниенің өзгермелілігін еске салды. Киіз үйді тез құрып, қайта жинау – еркіндік пен тәуелсіздік философиясының көрінісі еді.
- үздіксіз қозғалыс өмірдің табиғи бөлігі ретінде қабылданды;
- артық затсыз өмір сүру рух күшін айқындады;
- табиғат дұшпан емес, өмір серігі әрі қорғаушы ретінде танылды.
Осындай дүниетаным көшпелілерге ең қиын жағдайда да рухани еркіндікті сақтауға көмектесті.
Көшпелі лагерьлер – адамзат тарихындағы өмір сүрудің ерекше үлгісі. Уақытша болса да, олар жоғары ұйымдасқан және үйлесімді құрылыммен ерекшеленді. Әр киіз үйден ата-баба дәстүріне деген құрмет, жерге сүйіспеншілік пен табиғатпен үндестік сезілді. Дәл осы қасиеттер көшпелілерге ғасырлар бойы өмір сүруге және тарихта өшпес із қалдыруға мүмкіндік берді.
