Мазмұны
Әрбір адам өмірінде кемінде бір рет толық қараңғылыққа түскенде жеңіл де болса алаңдаушылық сезімін бастан кешірген. Бұл сезім бізге балалық шақтан таныс, сол кезде жатын бөлмедегі түнгі шам көзге көрінбейтін қауіптерден қажетті қорғаныс болып көрінетін. Алайда көптеген адамдар жарық жоқтығына деген қорқыныш жетілген жаста да сақталып қалатынын білгенде таңданады. Статистика бойынша ересектердің шамамен 11%-ы қараңғы үй-жайларда елеулі дискомфорт сезінеді. Осы фобияның артында қандай механизмдер жатқанын және ол жылдар өте неліктен жоғалмайтынын түсінуге тырысайық.
Қорқыныштың эволюциялық тамырлары
Қараңғылықтан қорқу біздің табиғатымызда генетикалық деңгейде орналасқан және аман қалу механизмдерімен байланысты. Адамның ерте ата-бабалары түнде ең осал болған, өйткені жыртқыштар жақсырақ түнгі көрумен артықшылық алатын. Жарықтың жоқтығында біздің алыс туыстарымыз қатерді уақтылы байқай алмайтын, бұл оларды оңай олжаға айналдырған.
Қазіргі заманғы ми осы қорғаныс реакциясын сақтап қалды, дегенмен нақты қауіп көптен бері жоғалған. Лимбикалық жүйе — ойлау органымыздың ежелгі бөлігі — визуалды ақпараттың жетіспеушілігінде автоматты түрде белсендіріледі. Миндалина тәрізді дене дабыл сигналын іске қосады, қандағы кортизол мен адреналин деңгейін көтереді. Бұл физиологиялық реакция жүрек соғысының жиілеуімен, бұлшықеттердің керілуімен және дыбыстарға зейіннің күшеюімен көрінеді.
Психологиялық факторлар және қиял
Визуалды ынталандырулардың болмауы санамызды ақпараттық вакуумды өз бейнелерімен толтыруға мәжбүр етеді. Психологтар бұл құбылысты «перцептивті депривация» деп атайды — сенсорлық деректердің жетіспеушілігі қиял жұмысын белсенді етуге итермелейтін жағдай. Ми шындықты толықтыра бастайды, көбінесе бейтарап сигналдарды әлеуетті қауіпті деп түсіндіреді.
Ересектер балаларға қарағанда бай өмірлік тәжірибе мен әртүрлі қауіптер туралы білімге ие. Парадоксалды түрде дәл осы мазасыздықты күшейтеді: жетілген адам баладан әлдеқайда көп шынайы қатерлерді елестете алады. Криминалдық жаңалықтар, қорқыныш фильмдері, жеке жағымсыз маңызды сәттер — мұның бәрі қараңғылық пен қауіп арасында ассоциативті байланыстар қалыптастырады. Жарық сөнген кезде бұл естеліктер автоматты түрде қалқып, қорғаныс тетіктерін іске қосады.
Травмалық тәжірибе және фобияның бекуі
Жарықтандыру нашар жағдайда болған нақты жағымсыз оқиғадан кейін қарқынды қорқыныш жиі қалыптасады. Мұндай байланыс өмірдің кез келген кезеңінде пайда болуы мүмкін:
- Балалық психологиялық травма санада терең із қалдырады. Түнде немесе жарықсыз кеңістікте қорқынышты жағдайды бастан кешкен бала бұл тәжірибені бүкіл өміріне апара алады. Егер саналы жады оқиғаның мәліметтерін сақтамаса да, эмоционалдық із қалады және жарықтандыру өшірілгенде иррационалды мазасыздықпен көрінеді.
- Ересек күйдегі бақытсыз жағдайлар да шартты-рефлекторлық қорқыныш механизмін іске қоса алады. Жарықтандыру нашар жерде сүрініп кетіп, жарақат алған тұлға санасыз түрде ұқсас жағдайлардан аулақ болады. Ағза әлеуетті қауіпті ортаны есте сақтайды және оған жоғары сақтықпен жауап береді, тіпті рационалды түрде қатер болмаса да.
- Қорқынышты оқиғалардың немесе шабуылдардың куәгері болу қара түн мен қауіп арасында тұрақты ассоциация қалыптастырады. Түнгі уақытта қылмыстардың немесе агрессияның куәлеріне айналған адамдар қараңғы кеңістіктерде жоғары сақтықты жиі дамытады. Бұл психиканың қорғаныс бейімделуі, травмалық жағдайдың қайталануына жол бермеуге бағытталған.
Осылайша травмалық өткен әсерлер ұқсас жағдайларға түскен сайын белсенді болатын берік нейрондық байланыс жасайды. Санасыз нақты мен қиялдағы қауіпті ажыратпайды, сондықтан бірдей қарқынды жауап береді.
Қазіргі заманғы триггерлер және мәдени ықпал
Бұқаралық мәдениет қараңғылықтың қауіп көзі ретіндегі архетиптік бейнесін белсенді пайдаланады. Кинематограф, әдебиет және видеоойындар жарық жоқтығы мен қатер арасындағы ассоциацияны үнемі нығайтады. Қорқыныш фильмдерінен көлеңкеден пайда болатын құбыжықтардың көріністері жадыда сақталады және біз жарықсыз бөлмеде қалған кезде күтпеген жерден қалқып шығуы мүмкін.
Қазіргі өмір салты да дискомфортты күшейтуге ықпал етеді:
- қалалық тұрғындар үнемі жасанды жарықтандыруға үйреніп, көздің бейімделу қабілетін жоғалтады;
- криминалдық оқиғалар туралы жаңалықтармен ақпараттық шамадан тыс жүктелу мазасыздықтың жалпы деңгейін көтереді;
- дене белсенділігінің төмендеуі және қозғалыссыз өмір салты организмнің стресске төзімділігін әлсіретеді;
- созылмалы ұйқысыздық жүйке жүйесінің жұмысын бұзады, оны әлеуетті қауіптерге неғұрлым сезімтал етеді;
- әлеуметтік оқшаулану адамды басқа жандардың болуы беретін қорғалу сезімінен айырады.
Осы факторлардың барлығы фобиялық реакциялардың дамуы мен күшеюі үшін қолайлы негіз жасайды. Жайлы ортада үнемі болу әдеттен тыс жағдайларға психологиялық төзімділікті төмендетеді, қараңғылықпен кездесуді неғұрлым стрессті етеді.
Қорқыныштан қалай арылуға болады
Мәселені мойындау оны жеңудің бірінші қадамы, өйткені көптеген ересектер осы ерекшелікті мойындауға ұялады. Біртіндеп десенсибилизация жүйке жүйесін жарықтандыру төмендеген жағдайларға бейімдеуге көмектеседі. Жайлы жаттығулардан бастау керек: таныс үй-жайда жартылай қараңғыда бірнеше минут өткізу, біртіндеп ұзақтығын арттыру және жарықтың қарқындылығын азайту қажет.
Тыныс алу техникалары дискомфорт туындаған кезде мазасыздықтың физиологиялық көріністерін тиімді төмендетеді. Терең диафрагмалық тыныс алу босаңсу мен қалпына келтіруге жауапты парасимпатикалық жүйкелер жүйесін белсендіреді. Медитативті практикалар автоматты реакцияларды саналы түрде қабылдауға және олармен басқаруды үйренуге көмектеседі, үрейдің мінез-құлық үстінен бақылауды басып алуына жол бермейді.
Психолог немесе психотерапевтпен жұмыс фобияның қарқынды көріністерінде ұсынылады. Когнитивті-мінез-құлықтық терапия қараңғылыққа байланысты иррационалды наным-сенімдерді анықтауға және оларды неғұрлым реалистік қондырмалармен ауыстыруға мүмкіндік береді. Маман EMDR немесе экспозициялық терапия сияқты заманауи әдістемелерді қолдана отырып, қорқыныш негізінде жатқан ықтимал травмалық әсерлерді өңдеуге көмектеседі.
Ересек жастағы қараңғылықтан қорқу тереń эволюциялық және психологиялық негіздері бар табиғи құбылыс болып табылады. Осы фобияның пайда болу механизмдерін түсіну оған өзін-өзі сынамай және айыптамай қарауға көмектеседі. Психологиялық түзетудің қазіргі заманғы әдістері мазасыздық реакцияларының қарқындылығын айтарлықтай төмендетуге және күнделікті өмірге жайлылықты қайтаруға мүмкіндік береді. Ең бастысы — мәселені елемеу емес, керісінше оны зейін мен өзіңмен мұқият жұмыс жасауды талап ететін организмнің сигналы ретінде қабылдау.
