Мазмұны
Киіз үй – көшпенділердің уақытша баспанасы ғана емес, бүкіл қазақ халқының өмір салты мен дүниетанымының көрінісі, тәртіп пен үйлесімділіктің, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан дәстүрдің символы. Оның ішкі кеңістігі ешқашан кездейсоқ реттелмеген: әр заттың өз орны, әр аймақтың өзіндік мағынасы болған. Киіз үй ішіндегі ұйымдастыру – тек тұрмыстық қажеттіліктен туған емес, ол отбасы құрылымын, қонақжайлықты, рухани құндылықтарды айқындаған маңызды жүйе. Бала кезден бастап үлкендерге дейін әр отбасы мүшесі осы дәстүрлі тәртіпке бағынған.
Үй ішіндегі тәртіп пен рәміздік мәні
Киіз үй ішіндегі заттардың орналасуы ғасырлар бойы қалыптасқан, әр қадамда терең мән-мағынаға ие болған.
- заттар әрдайым дүниенің төрт бұрышына сәйкес орналасқан, бұл арқылы бағыт-бағдар мен ішкі тәртіп сақталған;
- үйдің шығыс бөлігі ер-азаматтар мен қонақтарға арналған, мұнда құнды заттар, қару-жарақ, сондай-ақ қадірлі меймандардың орны белгіленген;
- батыс бөлік әйелдер мен балаларға тиесілі, ас-су, ыдыс-аяқ, киім-кешек, тігінге арналған бұйымдар осы жақта орналасқан;
- солтүстік жақта (төр) әулет басшысы, үлкендер отырады, қасиетті заттар мен әулет реликвиялары да осы жерге қойылады;
- оңтүстік бөлік көбінесе бос қалатын немесе шаруашылық заттарға арналған кеңістік ретінде қолданылған;
- заттардың реті үй иелерінің отбасындағы орны, жас ерекшелігі мен әлеуметтік мәртебесін көрсетіп, дәстүр мен тәртіпті сақтаудың белгісі болған;
- үй ішіндегі тәртіпті бұзу – үй иесіне, отбасыға, тіпті ата-баба рухына құрметсіздік деп саналған.
Осылайша, үйдің ішіндегі үйлесімділік пен тыныштықтың сақталуы – ұлттық тәрбие мен рухани құндылықтың негізі болып табылады.
Практикалық маңызы мен күнделікті өмірдегі рөлі
Киіз үйдің ішіндегі ерекше тәртіп тек символдық емес, күнделікті өмірде де өте маңызды болған, көшпенді тұрмысқа бейімделуге септігін тигізген.
- Заттардың дұрыс орналасуы тұрмысты жеңілдеткен: әр бұйым өз орнында, қол жетімді жерде тұрған. Бұл – үнемі қозғалыста жүретін халық үшін жылдам жиналуға, тез көшуге мүмкіндік берген.
- Әр бұрыштың өзіндік қызметі болғандықтан, үй ішінде орын үнемделіп, әр отбасы мүшесі үшін жеке кеңістік сақталған. Мысалы, азық-түлік салқын жерге, жылы заттар ошаққа жақын тұратын.
- Белгіленген аймақтар отбасы мүшелерінің жеке шекарасын, ар-намысын, бір-біріне құрметін сақтауға ықпал еткен. Осылайша, өзара сыйластық пен үйлесімділік нығая түскен.
- Үйді жинау, тазалық сақтау күнделікті тәрбие мен рухани тазалықтың бөлігіне айналған. Арнайы тазалық күндері мен салттық рәсімдер арқылы киіз үй ішіндегі тәртіп сақталып отырған.
Көшпелі өмірге тән осындай құрылым кез келген қиындыққа бейімделуге, жайлы әрі жинақы орта құруға жол ашқан.
Киіз үй ішкі құрылымының мәдениет пен мінезге әсері
Киіз үй ішіндегі кеңістік мәдениет пен ұлттық мінездің қалыптасуына үлкен әсер етті.
- үлкенге құрмет, отбасы құндылығын қадірлеу – әр заттың орнымен тікелей байланысты болған;
- қонақжайлық басты құндылықтардың бірі саналғандықтан, құрметті қонаққа арнайы орын дайындалған және ол ерекше сәнделген;
- балалар тәртіпке, жинақылыққа, үйге құрметпен қарауға, жеке жауапкершілік пен еңбекқорлыққа үйренген;
- киіз үйдің эстетикасы – талғам, сұлулыққа құштарлық, қолөнерге құрмет қалыптастырған;
- заттардың арнайы орналасуы – отбасы ынтымағы, өзара қолдау мен бірліктің белгісі;
- бұл дәстүр сәулет өнерінде, отбасы құрылымында, ұлттық мінезде, ұрпақ сабақтастығында өз жалғасын тапқан;
- үйге, дүние-мүлікке ұқыпты қарау – ұқыптылық пен үнемшілдіктің ұлттық сипатына айналған.
Киіз үйдің ішкі үйлесімі – қазірге дейін қазақ отбасының, ұлттық болмыстың, мәдениеттің негізі. Заттарды ерекше ретпен қою – тек тұрмыстың ғана емес, рухани тәрбиенің, іштей үйлесім мен құрметтің көрінісі. Бұл тәжірибе бүгінгі заманның өзінде ұлттың мәдени жадында сақталып келеді.
