Мазмұны
Қазақ мәдениетінде есім адамның өмір жолымен тығыз байланысты ұғым ретінде қабылданған. Атаудың өзі тек жеке белгі емес, мінезді, беделді және қоғамдағы орынды білдіретін нышан саналған. Сондықтан адамның өмірі өзгерген сайын, оған деген көзқарас та жаңарып отырған. Осы түсінікке сай кейбір жандарға есейген, кемелденген кезеңде екінші ат берілген. Бұл дәстүр қазақ қоғамының жас пен тәжірибеге, жауапкершілік пен абыройға қалай қарағанын айқын көрсетеді.
Есімнің өмір кезеңімен байланысы
Қазақ дәстүрінде ат баланың дүниеге келген сәтінде берілгенімен, ол өмір бойы өзгермейтін ұғым ретінде қарастырылмаған. Алғашқы есім көбіне баланы жамандықтан сақтау, аман өссін деген ниетпен қойылған. Уақыт өте келе адамның болмысы, іс-әрекеті және мінезі айқындала бастайды. Осы сәттен бастап оған жаңа ат лайық деп танылуы мүмкін болған. Мұндай өзгеріс адамның есейгенін және жеке тұлға ретінде қалыптасқанын білдірген.
Екінші аттың әлеуметтік себептері
Екінші есім көбіне адамның қоғамдағы орнын нығайтуымен байланысты туған. Ол рудың, ауылдың немесе белгілі бір ортаның мойындауынан кейін пайда болған. Мұндай атауды ақсақалдар, билер немесе халықтың өзі берген. Осы арқылы қоғам адамның еңбегін, ерлігін немесе ақыл-парасатын атап өткен.
Бұл дәстүрдің әлеуметтік негізін түсіну үшін негізгі себептерге назар аударған жөн.
- еңбегімен көзге түскен адамға құрмет көрсету маңызды саналған;
- жауапкершілік артқан сайын атаудың да салмағы күшейген;
- жаңа есім арқылы бедел мен сенім бекітілген;
- қоғамдық рөлді нақтылау үшін символдық белгі қажет болған.
Осы себептер екінші аттың кездейсоқ емес екенін көрсетеді.
Рухани және символдық мағынасы
Екінші ат көбіне терең мағыналы, салмақты сөздерден құралған. Ол адамның бойындағы басты қасиетті немесе тағдырындағы маңызды сәтті бейнелеген. Мұндай атауларда даналық, күш, әділдік секілді ұғымдар жиі кездескен. Қазақ дүниетанымында сөздің қуатына сенім болғандықтан, ат адамның болмысына әсер етеді деп есептелген. Сол себепті жаңа есім рухани жаңарудың белгісі ретінде қабылданған.
Тарих пен ауызша дәстүрдегі көріністері
Қазақ тарихында белгілі тұлғалардың көпшілігі екінші атпен немесе лақаппен танылған. Батырлар, билер, жыраулар көбіне шын есімінен гөрі, ел берген атаумен белгілі болған. Бұл атаулар олардың ерлігі мен даналығын қысқа әрі нұсқа сипаттаған. Уақыт өте келе сол есім негізгі атқа айналып кеткен жағдайлар да аз емес. Осылайша қоғам адамның кім екенін оның ісі арқылы айқындаған.
Ресми атаудан айырмашылығы
Екінші ат беру дәстүрі қазіргі түсініктегі заңды ат ауыстырумен байланысты болмаған. Ол құжатта емес, халық жадында өмір сүрген. Кейде екі есім қатар қолданылса, кей жағдайда жаңа атау алдыңғысын толық ығыстырған. Мұнда басты рөлді ресмилік емес, қоғамдық мойындау атқарған. Осындай икемділік қазақ қоғамының тірі әрі бейімделгіш құрылымын көрсетеді.
Бұл дәстүрдің негізгі ерекшеліктерін жинақтап көрсетуге болады.
- Есім өмір жолының нәтижесі ретінде қалыптасқан.
- Ол жоғарыдан емес, қауым тарапынан берілген.
- Жаңа атау адамның ісі мен мінезін бейнелеген.
Бұл белгілер оның әлеуметтік табиғатын айқын аңғартады.
Қазіргі заман тұрғысынан маңызы
Бүгінде екінші ат беру дәстүрі сирек кездескенімен, оның ізі сақталған. Құрметті лақаптар, бейресми атаулар осы әдеттің жалғасы іспетті. Мұндай құбылыс адамның қадірі ата-тегіне емес, ісіне қарай бағаланатынын еске салады. Қазіргі қоғамда бұл дәстүр мәдени мұра ретінде қабылданады. Ол жеке жауапкершілік пен еңбектің құндылығын көрсететін мысал болып қала береді.
Есейген шақта екінші ат беру дәстүрі қазақ дүниетанымының тереңдігін айғақтайды. Ол абырой мен беделдің автоматты түрде емес, өмір жолымен қалыптасатынын көрсеткен. Мұндай есім адамға деген сенімнің белгісі болған. Дәстүр жеке қасиет пен қоғамдық бағалаудың өзара байланысын айқын бейнелейді. Сондықтан бұл әдет қазақ мәдени тәжірибесінде маңызды орын алады.
