Мазмұны
Орталық Азия халықтарының тарихында көшпелі өмір салты ерекше орын алады. Далада ғұмыр кешкен қазақтар өз тұрмысын үнемі қозғалыста жүретін жағдайға лайықтап құрды. Бұл ерекшелік ұлттық мәдениетке, салт-дәстүрге және рухани дүниеге тікелей әсер етті. Қазақ халқы ислам дінін терең құрметтеп, оның құндылықтарын күнделікті өмірге енгізді. Осы себепті көштер барысында уақытша мешіттер салу тәжірибесі қалыптасты. Мұндай діни құрылыстардың пайда болу себептерін түсіну қазақ халқының дүниетанымы мен тұрмыс ерекшелігін ұғынуға көмектеседі.
Көшпелі тіршіліктің ерекшеліктері
Көшпелі өмір салты шаруашылық пен тұрмысты ғана емес, діни ғимараттарды да бейімдеуді қажет етті. Дәстүр мен рухани сабақтастықты сақтау үшін, қазақтар кез келген жерде қасиетті кеңістік қалыптастыруға тырысты. Сол себепті уақытша мешіттер салу кең тарады, олар көштің құрылымына үйлесімді енді.
- діни құрылыстар жеңіл әрі жылдам жиналатын болуы керек еді;
- көшпенділер ұзақ уақыт бойы тұрғызылатын ірі ғимараттар сала алмады;
- уақытша мешіттердің қаңқасы көбіне киіз үйге ұқсас жеңіл материалдардан жасалды;
- мұндай мешіттерді тез жинап, басқа жерге оңай көшіруге болатын;
- уақытша мешіттер кез келген бағытта жүргенде намаз оқу мен діни рәсімдерді сақтауға мүмкіндік берді.
Осындай қасиеттер қазақтардың рухани өмірін икемді етіп, кез келген жағдайда діни құндылықтардан айырылып қалмауға жол ашты.
Уақытша мешіттердің әлеуметтік және рухани маңызы
Уақытша мешіттер тек ғибадат орны ғана емес, әлеуметтік орталық рөлін де атқарды. Олар көшпелілерді біріктіріп, әулеттер арасындағы ауызбіршілікті сақтап, діни білімді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің тетігі болды. Көш үстіндегі тұрақсыздық жағдайында мұндай орындар кездесулер мен маңызды шешімдер қабылдау алаңы саналды.
Мұндай мешіттердің негізгі міндеттері мыналар еді:
- Жылдың қай мезгілі немесе қай аймақ болса да, жамағатпен бірге намаз оқуға мүмкіндік беру. Даланың ең шеткері жерінде де көшпенділер бас қосып, діни рәсімдерді толық орындай алды.
- Жастарға рухани тәрбие беріп, дәстүрді сақтауға ықпал ету. Ақсақалдар мен имамдар ислам қағидаларын түсіндіріп, дұғалардың мәні мен адамгершілік туралы айтты.
- Халықтың бірегейлігін, туыстық пен рулық байланысты нығайту. Ортақ ғибадат – сенім мен өзара көмекке, ата-баба аманатына құрмет көрсетуге жол ашты.
- Ораза айт, Құрбан айт секілді діни мерекелерді даланың кез келген нүктесінде атап өтуге мүмкіндік беру. Бұл адамдардың ынтымағын арттырып, рухани жақындастыруға сеп болды.
Уақытша мешіттер әдеттегі құлшылық орнынан әлдеқайда кең мағынаға ие болып, көшпелі тұрмыстың ажырамас бөлігіне айналды.
Құрылыстың материалы мен тәсілдері
Көшпелі тұрмысқа байланысты мұндай мешіттерді салуға жеңіл әрі қолжетімді материалдар таңдалды. Ғимараттар тез тұрғызылып, қайтадан көшіруге ыңғайлы етіп жасалды.
- қаңқаға көбіне ағаш керегелер мен бақандар пайдаланылды;
- қабырғасы мен төбесі киіз, мата немесе теріден жасалып, жел мен күннен қорғайтын;
- ішкі кеңістік қарапайым ұсталып, тазалық пен тәртіпке мән берілді;
- құбыла бағытын көрсету үшін арнайы белгілер не жайнамаздар қолданылды;
- безендіру өте қарапайым, басты мақсат – ыңғайлылық пен функционалдылық болды.
Мұндай тәсіл рухани талап пен көшпелі өмірдің шынайы мүмкіндіктерінің тепе-теңдігін сақтауға көмектесті.
Көш жолында уақытша мешіт салу дәстүрі қазақ халқының тұрақсыз ортада да рухани тіректі жоғалтпағанын көрсетеді. Жылжымалы ғибадат орындарына деген құрмет – дәстүрге адалдық пен діни құндылыққа деген беріктіктің белгісі. Қасиетті кеңістіктер құру арқылы халық ынтымақ пен ұрпақ тәрбиесіне мән берді, сенім мен тұрмыстың тепе-теңдігін сақтай білді. Бұл ұстаным – ұлттық болмыстың бірегей қыры, әрі бүгінге дейін маңызын жоғалтпаған көшпелі мәдениеттің жарқын көрінісі.
